سه شنبه 16 آبان 1396 - 16:11

صنایع دستی تبلور یادبودهای یک قوم است و معادل صوری قصه‌ها، ضرب المثل‌ها، رقص‌های ملی و محلی است که خود بازمانده‌ بسیاری از آیین‌ها و حوادث از یاد رفته اند. چنین است که می‌توان تداوم نقوش مختلف بر روی سفالینه‌های پیش از تاریخ را بر گلیم‌ها، فرش‌ها و بافته‌های هنرمندان امروز دید. از این رو است که صنایع دستی برای ایرانیان معاصر بسیار گرامی است، اشاعه و احیای آن ها، گامی ضروری در بجای آوردن حرمت سنت‌های اصیل ایرانی است.

سازندگان صنایع دستی ایران، به خاطر آراستن اشیاء مورد مصرف و روزمره، زندگی را سرشار از زیبایی و نشاط می‌کنند و به آن گرمی و اعتبار می‌بخشند، نقش‌ها و رنگ‌ها را بر همه چیز و همه جا منتشر می‌کنند و در خلاقیتی مفید، اشیائی را می‌سازند که نشان از عشق عمیق ایرانیان به زیبایی و تزئین دارد.

فرش بافی یکی از شیوه‌های دلنشین و ظریف کوشش هنری در ایران است، سنتی دیرینه که سینه به سینه منتقل می‌شود. این هنر نمودار ارزش های مردمی است که به منابع و توانایی های خود وابسته‌اند به خصوص آن منابعی که به سنن خاص ایشان متعلق است و نیز پایبند شیوه خاصی در زندگی هستند. آنان با عشق، نقش و طرحی بی‌نظیر بر روی فرش می‌آفرینند که پیام‌آور میراث فرهنگی ایران به همه جهانیان است که به رغم گسترش سریع نوسازی در کشور، هنوز اصالت خود را تا اندازه بسیاری نگاه داشته و شاید به جرأت بتوان گفت کمتر خانه شهری در ایران است که مفروش به تخته فرشی نباشد. زیرا برای یک فرد ایرانی، یک خانه، هنگامی فضای گرم خانواده را نمایانگر است که با فرش‌های دست بافت در آمیخته باشد.

چگونگی تهیه فرش

-        مواد اولیه

پشم: گونه‌ای تار پروتئینی است که از روی بدن گوسفند چیده می‌شود. از پشم برای خامه فرش استفاده می‌شود. بهترین خامه‌های فرش پشم‌هایی است که در بهار از گوسفند زنده می‌چینند. کارخانه‌های پشم‌ریسی دو نوع خامه تهیه می‌کنند. "پشم یک لا تاب" در فرش‌های مرغوب و "پشم دو لا تاب" در فرش‌های معمولی به کار می‌رود. در نمره‌گذاری الیاف پشم، هر چه نمره پشم بالاتر باشد الیاف ظریف‌تر است.

ابریشم: گونه دیگری از تار پروتئینی است که در اثر انجماد مواد مترشحه از کرم ابریشم به دست می‌آید. از ابریشم در چله و خامه فرش استفاده می‌کنند.

پنبه: یکی دیگر از مواد اولیه قالی بافی است که نخ آن در تار و پود قالی مصرف می‌شود.

استخوان‌بندی: چارچوب اصلی و عنصر اساسی فرش به تار، پود و پرز بستگی دارد که استخوان بندی دستبافته را تشکیل می‌دهد.

تار: تار که به اسم‌های چله، تا، تون و تونه هم گفته می‌شود به شبکه‌ای از رشته‌های عمودی و موازی با هم گویند که از بالای دار قالی‌بافی به پایین کشیده شده است. جنس تار بیشتر پنبه است ولی استفاده از پشم و ابریشم هم امکان پذیر است.

پود: الیاف و رشته‌های افقی و موازی با هم هستند که از میان تارها، به زاویه 90 درجه عبور داده شده‌اند و پس از هر رج بافت فرش، با شانه کوبیده می‌شوند تا فرش دوام و استحکام بیشتری یابد. جنس پود هم مانند تار، بیشتر از پنبه است. ظرافت و ضخامت پود باید بر اساس رج شمار فرش انتخاب شود.

پرز: پرز قالی که به آن خواب، خامه و گوشت قالی هم گفته می‌شود، نخی است از پشم یا ابریشم که به دور تار گره می‌خورد. در واقع، پرز و خامه همان نخ گره زنی در قالی بافی است و به عبارت دیگر، خامه قالی پس از گره خوردن  بر روی قالی، نقش و نگار قالی را به وجود می آورد. خامه و پرز قالی اعم از پشمی یا ابریشمی از لحاظ قطر، قاب و لا یکسان نیست و بر اساس نظام نمره‌گذاری، تعیین می‌شود.

-        دار و ابزار

دار: دار در قالی بافی نقش  "پی" را در ساختمان دارد. این دستگاه در معمولی‌ترین شکل خود از چهار تیر ضخیم به صورت چهارچوب تشکیل است. دو تیر افقی موازی با زمین و دو تیر موازی و عمود بر زمین. دارهای قالی بافی بر دو نوع کلی افقی و عمودی تقسیم می‌شوند. دار افقی یا زمینی از دو تیر بالایی و پایینی تشکیل شده است که جنس آن از چوب است. دار عمودی به ثابت و گردان تقسیم  می‌شود که دار گردان خود بر دو نوع است : دار فارسی و دار ترکی.

ابزار: عمل بافت روی دار قالی‌‌بافی به وسیله ابزارهایی صورت می‌گیرد که عبارتند از: شانه و دفتین برای کوبیدن پودها، قیچی برای چیدن پرزهای بلند روی قالی، قلاب برای پیش‌کشیدن تار و گره زدن خامه، چاقو برای بریدن رشته‌های خامه، کارپرداخت برای پرداخت و صاف کردن پرزهای قالی و سیخ پودگذاری برای کشیدن پود از بین تارهای چله.

رنگرزی: یکی از عوامل  مهم در قالی‌بافی ایران موضوع رنگ و رنگرزی است که به دو روش طبیعی و شیمیایی انجام می‌شود.

نقشه بندی: نقشه فرش علاوه‌ بر این که از نظر هنری نماینگر خط‌ها، نگاره‌ها و تصویرهاست، از دیدگاه مهندسی تولید هم به عنوان برنامه اجرایی بافت فرش و یا به عبارتی، طرح (پلان) کار، به کار می‌رود.

• لچک ترنج: طرحی که دارای مرکزی به نام ترنج است و چهار لچک متناسب با آن در چهار گوشه فرش نقش می‌بندد.
• لچک افشان: طرحی که فاقد ترنج، اما دارای لچک و نقش ها و نگاره سراسر متن فرش را در بر می گیرند.
• ترنج افشان: طرحی که فقط دارای ترنج و فاقد لچک است و سراسر متن فرش را نقش‌ها و نگاره ها فرا می‌گیرند.
• افشان: طرحی که فاقد لچک و ترنج است و سراسر متن فرش را نگاره‌ها و نقش‌ها، اعم از نقش‌های مشهور و پربسامد، مانند گل‌ها و گیاهان یا نقش‌های غیر مشهور وکم بسامد مانند نقش‌های باستانی، زیر خاکی و خاص و استثنائی، فرا می‌گیرند.

بافت: بافندگی، عمل اصلی و عنصر اساسی تولید فرش است. بافندگی با گره زنی مترادف است و گره زنی، یعنی بستن هزاران گره کوچک و بزرگ به وسیله خامه بر تارهای فرش. بافت فرش با روش‌های مختلف انجام می‌شود و مشخصات آن را بافتن و گره‌زدن تعیین می‌نماید و پایه هر نوع بافت تارها می‌باشند.

معروف‌ترین گره‌های فرش عبارتند از: گره غیر متقارن (فارسی باف)، گره متقارن (ترکی باف)، گره جفتی و گره کمانه شیب و چندین گره دیگر که در شمار امور تزئینی و هنری است. به عقیده "سیسیل ادواردز" قالی شناس انگلیسی، این باور غلط است که اقوام ترک، گره ترکی و اقوام ایرانی، گره فارسی به کار برده‌اند. مهم‌ترین معیار در بافت قالی، رج شمار آن است. رج شمار معرف کیفیت و ظرافت فرش است یعنی هر قدر که میزان رج شمار فرش بالا باشد، فرش ظریف‌تر است. یعنی هر قدر که میزان رج شمار فرش بالا باشد، فرش ظریف‌تر است.

خدمات بعد از بافت

بعد از اتمام بافت فرش، پنج مرحله دیگر انجام می پذیرد: مرحله اول، تراش فرش است برای یکسان نمودن سطح فرش و پرداخت آن. مرحله دوم، راست کردن فرش و رفع سرکجی‌های احتمالی است. مرحله سوم، شست و شوی فرش است برای تثبیت رنگ و تمیز کردن خامه‌های بافته شده، مرحله چهارم، رفوکاری برای برخی از آسیب دیدگی‌های فرش در دوران بافت است و سرانجام مرحله پنجم، بسته‌بندی فرش است که به آن عدل بندی می‌گویند.

در کشور ایران بیش از سی هزار محل و کانون  قالی بافی کوچک و بزرگ اعم از استان، شهر، ده و آبادی وجود دارد که یکی از این کانون‌های مهم، استان خراسان است و می‌توان گفت فرش مشهد مقاوم و دارای پرزهای بلند است. طرح‌های فرش در این شهر، بیشتر افشان و لچک ترنج و با حاشیه پرنقش و نگار است. متن قالی مشهد بیشتر به رنگ لاکی سیر است و ترنج و لچک آن به رنگ لاجوردی.

واحد بافت قالی در مشهد و سایر شهرهای خراسان "مقاط" است. مقاط برابر با 12000 گره است و هرچه سطح کمتری را در برگیرد مرغوبیت فرش بیشتر می‌شود. در این شهر، آستان قدس رضوی علاوه بر تأسیس شرکتی در زمینه تولید فرش، موزه‌ای هم برای فرش‌های نفیس و تاریخی خود برپا کرده است. در مشهد گره غیر متقارن (فارسی) و گره متقارن (ترکی) معمول است.

داستان فرش ایران، داستان عاشقان ناشناخته‌ای است که هنر خود را که تنها خودشان به مفهوم آن آشنا هستند، با پیچیدگی و تکرار مظاهر نقش و رنگ معنی داده‌اند. در فروتنی و اخلاص هنرمندان فرش ایران، گفتنی است آنان در طول دوره‌های تاریخی، حتی از به جا گذاشتن  نام و نشان و زمان خویش  بر روی آفریده خود پرهیز داشته‌اند.

گردآورنده: سهیلا اسدی