سه شنبه 10 تير 1399 - 16:00

قاجار نام سلسله ای است که بر ایران به مدت صد و سی سال حکومت کرد. اواسط آن دوران بود که ارتباط فرهنگی میان ایران و کشورهای اروپایی بیشتر شد. واردات کالای اروپایی به ایران از جمله نقاشی ها و کارهای هنری، سفر هنرمندان و شخص ناصرالدین شاه به کشورهای فرنگی سرآغاز تبادلات فرهنگی بود. با توجه به اینکه جریان های هنری ایران و کشورهای شرقی را معمولاً به حکومت همان دوره نسبت می دهند، می توان گفت مجموع آثار خلق شده در دوره  قاجار (اعم از معماری، نقاشی، موسیقی، نگارگری و غیره) را به قاجار  نسبت داده اند. نقاشی دوره قاجار از اوایل قرن نوزدهم شروع می شود و تا اوایل قرن بیستم ادامه می یابد. نقاشی دوره قاجار تلفیقی از نقاشی سنتی ایران و هنر مدرن است.

نقاشی دوره قاجار به لحاظ سبک و موضوع به دو دوره تقسیم شده است:

- دوره اول شامل دوره حکومت فتحعلی شاه و دوره محمد شاه است که در آن برجسته نمایی و ژرفنمایی فرنگی سازی با ترکیب بندی ها و شگردهای سنتی نگارگری ایرانی در هم آمیخت و آثاری پدید آورد که به لحاظ بصری خام بود. موضوع نقاشی ها معمولاً  تکچهره شاه، رجال و شاهزادگان قاجار بود. همچنین رقاص و نوازنده که مایه سرگرمی درباریان بودند از موضوعات دیگر تابلوها بود. کیفیت تزئینی نقاشی ایرانی در رنگ بندی و طرح بندی این آثار کاملاً مشهود است. نقاشی دوره اول قاجار بیان کننده شکوه و شوکت دربار با پوششی از حس و ذوق است.

موضوعات مهم نقاشی این دوره  مجالس یعنی شکار، نبرد و جلوس بیان کننده زندگی درباری است که به صورت تک پرده و یا تصاویر چرخه ای اجرا شده است. در این دوره رنگ بندی درخشان و پر زرق و برق و اجرای خطی شکل ها را به وضوح می توان دید (مانند تابلوی صف سلام) و تصویرپردازی پیکره ای در کارها  فراوان دیده می شود. در نقاشی این دوره جای پای گذشته تاریخی ایران را می توان پیدا کرد. نظام آموزشی این دوران شیوه استادی- شاگردی سنتی حاکم بود و در این نوع نظام آموزشی، زنجیره مناسبات خانوادگی و خویشاوندی غلبه داشت.

- دوره دوم تقریباً شامل دوره پنجاه ساله سلطنت ناصرالدین شاه و پس از آن است و با حضور دستگاه عکاسی در ایران تحولی  چشمگیر در نقاشی پدیدار شد. بعضی از نقاشان با استفاده از عکس ها به نقاشی به ویژه چهره پردازی پرداختند. درباریان، اشراف و تجار تابلوهای تمام قدی با مضامین مذهبی سفارش می دادند.

در این دوره شمایل سازی از امامان اندک نبود اشکال مختلف نقاشی عامیانه در بازارها و قهوه خانه ها و آرامگاه ها رواج کامل داشت. مضامین احساسی شامل گل و مرغ، مناظر و نقوش غیر پیکره ای بر روی قلمدان ها، قاب آیینه ها، گل ها و اسلیمی ها و حتی تصاویر دخترکان فرنگی درکنار مضامین حماسی و سیاسی نقاشی این دوره را به خود وا داشته بود.

نظام آموزشی دوره دوم با ایجاد نقاشیخانه دولتی به وسیله ابوالحسن خان صنیع الملک و ایجاد رشته نقاشی در مدرسه دارالفنون شیوه آموزش نقاشی به تدریج دگرگون شد و بعد اجتماعی پیدا کرد و ایجاد مدرسه صنایع مستظرفه به وسیله کمال الملک به این تحول شتاب بیشتری بخشید و شماری از ایرانیان برای فراگیری هنر نقاشی به اروپا اعزام شدند و دگرگونی در اصول و قواعد نقاشی ایران با بازگشت آنان به ایران شروع شد. همچنین در نقاشی مسائلی چون سایه روشن، حجم، نورپردازی از طریق رنگ گزینی و غیره سیر پیشرفت خود را طی کرد. به طور کلی در نقاشی دوره قاجار تزئین بر روایت غلبه داشت. هنر حالت کاربردی یافت و در رنگ بندی از مایه های نیلی، طلایی، فیروزه ای، لاجوردی، سبزرزمردی، سرخ و مایه های گرم (نارنجی و زرد و قرمز) استفاده کردند.

در این دوره نقاشی روی بوم رواج یافت و رقم زنی نقاشی ها عمومیت یافت و اغلب آنها دارای رقم وتاریخ شد.

نقاشی های قاجاری در کاخ صاحبقرانیه

کاخ صاحبقرانیه  یکی از قدیمی ترین بناهای مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران است که معماری آن نسبت به سایر کاخ‌های کشورمان متفاوت است این کاخ در دوره قاجار و به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد.

درون کاخ تابلو نقاشی های بیشماری از دوره قاجار وجود دارد مانند: تابلوی نقاشی چهره ناصرالدین شاه اثر کمال الملک/ پرتره ناصرالدین‌ شاه قاجار اثر ابوتراب غفاری/ تابلوی نقاشی چهره مظفرالدین‌شاه، امین‌السلطان و ابوالقاسم‌خان ناصرالملک اثر صمصام بن ذوالفقار/ تابلوی نقاشی منظره قصر دوشان‌تپه اثر مهدی مصورالملک/ تابلوی ذبح اسماعیل از اسماعیل جلایر و از شاخص ترین نقاشی های درون کاخ، نقاشی حوضخانه عمارت صاحبقرانیه اثر کمال الملک است که همگی در سال های 1396 و 1395 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده اند. همچنین چندین تابلوی نفیس دیگر از نقاشان دوره قاجار در این کاخ قرار دارد.

- - ناصرالدین شاه قاجار (1303 هـ . ق)/ هنرمند: محمد غفاری (کمال الملک) (1319-1226 ه.ش) / رنگ روغن روی بوم/ ابعاد: 88*120 سانتی متر/ شماره ثبت ملی: 553 مورخ 1395/11/17

در این تابلو کمال الملک با نورپردازی بسیار زیبا به جزئیات چهره و لباس شاه پرداخته است.

- پرتره ناصرالدین شاه/ هنرمند: ابوتراب غفاری/ نقاشی آبرنگ/ سبک: مینیاتوری/ ابعاد: 46*54 سانتی متر/ شماره ثبت ملی:  556  مورخ 1395/11/17

- مظفرالدین شاه، میرزا علی اصغر خان امین السلطان و ابوالقاسم خان ناصرالملک/ هنرمند: صمصام بن ذوالفقار/ تکنیک: رنگ روغن روی بوم/ ابعاد: 100*140 سانتی متر/ شماره ثبت ملی:  557  مورخ 1395/11/17

صمصام بن ذوالفقار ملقب به میرزا مهدی مصورالممالک نقاش، چهره پرداز و چاپگر ایرانی و از هنرمندان بنام عصر ناصری و مظفری بود که در اواخر سده سیزدهم و سده چهاردم هجری می زیست. در این تصویر سعی شده شخصیت ها با جلال، وقار و شکوهی خاص به تصویرکشیده شوند. 

- قصر دوشان تپه (1324 ه.ق- 1285 ه.ش)/ هنرمند: مهدی مصورالملک/ رنگ روغن روی بوم/ ابعاد: 64* 81 سانتی متر/شماره ثبت ملی: 555 مورخ 1395/11/17

میرزا مهدی مصورالملک، یا میرزا مهدی خان نقاش، چهره پرداز، نقاش و گراورساز ایرانی در عهد قاجار بود که در اواخر سده سیزدهم  و اوایل سده چهاردهم هجری می زیست. او از اواخر دوره ناصری، تمام دوره مظفری و تا اوایل پادشاهی محمدعلی شاه قاجار زندگی و فعالیت می کرد. وی توسط مظفرالدین شاه قاجار (در نخستین سال پادشاهی اش، 1275 شمسی) ملقب به"مصورالملک " شد. او در آبرنگ و سیاه قلم و نقوش رنگ روغنی مهارت داشت و شبیه سازی و چهره پردازی را خوب می دانست.

دوشان تپه نام قریه ای واقع در شرق تهران بود که در گذشته جزو حومه تهران محسوب می شد. دوشان تپه در زمان ناصرالدین شاه قاجار شکارگاه وی بوده است. همچنین گاهی در این محل مسابقات اسب دوانی برگزار می شده است. هم اکنون این مکان در شرقی ترین نقطه تهران واقع شده است و بعد از انقلاب اسلامی این منطقه کاربری نظامی پیدا کرد.

- اسماعیل/ هنرمند:اسماعیل جلایر (قرن 13 ه.ق)/ رنگ روغن روی بوم/ ابعاد: 118*195 سانتی متر/ شماره ثبت ملی: 558 مورخ 1396/05/11

اسماعیل جلایر در دوره ناصرالدین شاه بیشتر به چهره نگاری و نقاشی موضوع های مذهبی می پرداخت. در این تابلو نمایش درونی شمایل ها مشهود می باشد. ریتم یکنواخت پیکره ها با استفاده از خارج کردن آنها از ردیف تکراری و ایجاد تنوع در رنگ مایه های خاکستری، تبدیل به ریتم متناوب شده است.

- حوضخانه صاحبقرانیه (1301 هـ . ق)/ هنرمند: محمد غفاری (کمال الملک) (1319-1226 ه.ش)/ رنگ روغن روی بوم/ ابعاد: 55.5*91 سانتی متر/ شماره ثبت ملی: 554 مورخ 1395/11/17