شنبه 16 فروردين 1399 - 12:25

کاخ صاحبقرانیه در دوره قاجار و پهلوی شاهد اتفاقات سیاسی مهمی بوده است. قریب به یکصد و چهارده سال پیش در تاریخ 14 مرداد سال 1285 هجری خورشیدی برابر با 14 جمادی الثانی 1324 ه.ق فرمان مشروطیت که در اصل فرمان تشکیل مجلس شورای ملی است با حضور درباریان در قصر صاحبقرانیه به شور گذاشته شد و در تاریخ یاد شده، مظفرالدین شاه قاجار آن را قرائت کرد و به خط احمد قوام السلطنه نوشته شد.

اسنادی در کاخ صاحبقرانیه موجود است (عکس فوق) که مظفرالدین شاه را در حیاط این کاخ نشان می دهد در حالی که دکتر خلیل ثقفی ملقب به اعلم الدوله پزشک مخصوصش متن فرمان را که خطاب به مشیرالدوله صدراعظم بوده پیش از امضاء برای شاه قرائت می کند.

مظفرالدین شاه فرمان مشروطیت را در پاسخ به متحصنین در جنبش مشروطه ایران امضاء کرد و از طریق آن با مشارکت مردم در امر حکومت موافقت کرد و اینچنین حکومت مشروطه برای اولین بار در ایران تأسیس شد. این فرمان خطاب به صدراعظم یعنی  میرزا نصراله خان مشیرالدوله است که خود در تهیه و راضی کردن شاه به امضای آن کوشش کرده بود.

در حال حاضر یک نسخه کپی از سند امضاء شده فرمان مشروطیت در اتاق اسناد کاخ صاحبقرانیه نگهداری می شود. در گوشه این سند عبارت "صحیح است" توسط شخص مظفرالدین شاه نوشته شده است و محتوای سند به این شرح است:

"جناب اشرف صدراعظم!

از آنجا که حضرت باری‌تعالی جل‌شأنه سر رشته ترقی و سعادت ممالک محروسه ایران را به کف کفایت ما سپرده و شخص همایون ما را حافظ حقوق قاطبه اهالی ایران و رعایای صدیق خودمان قرار داده لهذا در این موقع که رأی و اراده همایون ما بدان تعلق گرفت که برای رفاهیت و امنیت قاطبه اهالی ایران و تشیید و تأیید مبانی دولت، اصلاحات مقتضیه به مرور در ورطه دوائر دولتی و مملکتی به وقوع یا اجرا گذاشته شود، چنان مصمم شدیم که مجلس شورای ملی را به منتخبین شاهزادگان و علماء و قاجاریه و اعیان و اشراف و ملاکین و تجار و اصناف به انتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافه تهران تشکیل و تنظیم شود که در تمام امور دولتی و مملکتی و مصالح عامه مشاوره و مداقه لازم را به عمل آورده و به هیأت وزرای دولتخواه ما در همه حالی موجب سعادت و خوشبختی آنان خواهد شد، اعانت و کمک لازم را بنماید و در کمال امنیت و اطمینان عقاید خود را در خیر دولت و ملت و مصالح عامه و احتیاجات قاطبه اهالی مملکت به توسط شخص اول دولت به عرض برساند که به صحه همایونی موشح و به موقع اجرا گذارده شود. بدیهی است که به موجب این دستخط مبارک، نظامنامه و ترکیبات این مجلس و اسباب و لوازم تشکیل آن را موافق تصویب و امضای منتخبین از این تاریخ مرتب و مهیا خواهد نمود که به صحه ملوکانه رسیده و بعون الله تعالی، مجلس شورای مرقوم که نگهبان عدل ماست، افتتاح و به اصلاحات لازمه امور مملکت و اجرای قوانین شرع مقدس شروع نماید و نیز مقرر می داریم که سواد و دستخط مبارک را اعلان و منتشر نمایید تا قاطبه اهالی از نیات حسنه ما که تماماً راجع به ترقی دولت و ملت ایران است، کمایبقی مطلع و مرفه الحال مشغول دعاگویی دوام این دولت و این نعمت بی زوال باشند.

در قصر صاحبقرانیه به تاریخ چهاردهم شهر جمادی الثانی 1324، 23 ژوئیه 1906، در سال یازدهم سلطنت ما"

پس از صدور این فرمان و مفاد نوید بخش آن که حاوی پیروزی طالبان عدالتخانه و قانون بود، موجب خروج متحصنان از سفارت انگلیس و عثمانی و سرور و شادی فوق العاده عامه گشت و شهر به جشن و شادی، چراغان شد و ملت ایران در اولین گام جانفشانی های خود، در پی عدالت و قانون گرایی، بر علیه استبداد، به نتایج درخشانی دست یافته و مبارزات آزادیخواهان، علما و روحانیون و روشنفکران و مبارزان و مجاهدان و قاطبه ملت ایران به ثمر نشست و منجر به تأسیس "عدالتخانه" و "دارالشورای ملی ایران" گردید و ماده تاریخ آن همان عدل مظفری است که بر سر درب عمارت مجلس در میدان بهارستان، در شیر و شمشیرهایشان از تاج کیانی به نفس عدالت صیانت می کردند و خورشیدی عالمتاب و تابناک در پشت سر آنان پیدا بود.

انقلابیون که چنین فرصتی را غنیمت شمرده و برای نیل به آن، خون ها داده و مرارت های بسیار کشیده بودند، به فاصله یکی دو ماه فرمان را عملی کردند و مجلس شورا را بنیان نهادند و مرتضی قلی خان صنیع الدوله داماد مظفرالدین شاه را به ریاست اولین دوره آن انتخاب کردند.

به عبارتی فرمان مشروطه در 14 مرداد امضاء شد و در 14 مهر نخستین مجلس شورای ملی در ضلع شرقی میدان بهارستان، در ساختمان میرزا حسین خان سپهسالار بلافاصله منعقد گردید و اولین قانون در دی ماه تدوین شد و ملت ایران چون سایر ملل قانونمند شدند.

یوم یکشنبه هجدهم شعبان 1324 ه.ق مطابق با 14 مهر ماه 1285 خورشیدی، سه ساعت مانده به غروب، در عمارت گلستان، مجلس با حضور همایونی و نطق ایشان کار خود را آغاز کرد. در این جلسه که علما، شاهزادگان، امرا، رجال و سفیران دول خارجی و اعیان و اشراف و نخستین نمایندگان منتخب مشروطه حضور داشتند، شاه در عمارت برلیان خطابه خود را ایراد کرد. وی به هنگام خواندن خطابه بیمار بود و در حالی که دو تن زیر بازوی او را گرفته و بر تخت نشانده بودند، گفت:

"سال ها در آرزوی چنین روزی بودم و خدا را شکر که به آرزوی خود رسیدم" و پس از آن حالت رقت و گریه به شاه دست داد ...

"... زهی روز مبارک و میمونی که روز افتتاح مجلس شورای ملی است. پس باید کاری کنید که در پیش خدا مسئول و در نزد ما شرمنده و خجل نباشید ..."

و متن را شاه امضاء کرد و بالای آن نوشت:

"جناب اشرف صدراعظم، این خطابه عین فرمایشات خودمان است."   

 البته همانطور که در تاریخ آمده، چون در این فرمان با ذکر شاهزادگان قاجاریه، اعیان و اشراف و ملاکین و تجار و اصناف ذکری از دیگر طبقات مردم نشده بود به درخواست نمایندگان بست نشینان در باغ سفارت بریتانیا، فرمان دیگری صادر شد که در آن از عبارت "منتخبین ملت" استفاده شده است.

 پس از صدور اولین فرمان مجلس در دی ماه سال 1285، مظفرالدین شاه پنج روز بعد درگذشت.

پژوهش و گردآوری: پروانه اسکاش