شنبه 7 مرداد 1391 - 14:44

عنوان کتاب: جواهرات سلطنتی ایران تألیف: وی .بی.مین و ای.دی. تشنگام ترجمة: مهرداد نبیعی ناشر: بانک مرکزی ایران با همکاری مؤسسة انتشارات فرانکلین سال انتشار: 1355 ه.ش در بخش پیشگفتار این کتاب آمده است که: ایجاد مدارس جدید، دانشگاهها و موزه ها این امکان را فراهم آورده است تا جوانان و مردم سرزمین ها با فرهنگ جهانی و فرهنگ و تاریخ اعصار گذشتة خویش آشنا شوند. به خصوص پدید آمدن و توسعه یافتن موزه ها نقش بسیار اساسی در توسعة آگاهی نسبت به فرهنگ گذشتة ملی داشته است. مجموعة جواهرات سلطنتی ابتدا به بانک ملی ایران سپرده شده بود اما پس از تأسیس بانک مرکزی در سال 1339ه.ش وظیفة نگاهداری وحفاظت جواهرات سلطنتی به عنوان وثیقة بخشی از تعهدات دولت به این بانک محول گردید و در دی ماه همان سال با افتتاح موزه جواهرات سلطنتی این مجموعه جواهرات در آنجا به نمایش درآمد. این کتاب در سال 1355 ه.ش با هدف شناخت آثار هنری این موزه و شناخت گوهرهای گرانبهای این مجموعه به چاپ رسید. بر اساس پیشگفتار، اصل این کتاب با همکاری مشترکی میان موزة سلطنتی انتاریو دانشگاه تورنتو و بانک مرکزی ایران به زبان انگلیسی منتشر شده است. کتاب شامل بخش های زیر است: • پیشگفتار( مؤلف وی.بی.مین) • مقدمه • نگاهی به تاریخ • بررسی و سند گذاری • نگینها و نگین دانها • گوهر نبشته ها گوهرهای مجموعه شامل: • جواهرات مخصوص خاندان سلطنت • جنگ افزارهای پیروزی • گنجینة جنگاوران • سلطانی گوهر شناس • جقه ها • ابزار سرگرمی و رزم • از سراپردة سلطنتی • زیورها • کره گوهر نشان و بخش آخرشامل یادداشتها و ضمائم است. مقدمه: دراین بخش مؤلف به معرفی نقش جواهرات در باز خواندن و باز نمودن گذشته کشور برای خواننده می پردازد و بیان می کند که این جواهرات بنا به خاصیت وجودی خود در بسیاری از حوادثی که به وجود آورنده تاریخ ملی بوده است نقش حساس و عمده ای داشته اند. تملک و نمایش این جواهرات همیشه دلیل انکارناپذیری بر قدرت بوده است. البته نقش اینگونه اشیاء در گذشته ایران بیشتر نمودار بوده است زیرا در بسیاری از مراسم های بارعام به خصوص هنگام نوروز نمود این جواهرات در تاج، بازوبند، کمربند، شمشیر، اورنگ شاه و در میدان جنگ، هنگام شکار و .. کانون همة نظرها می شد. اهمیت دیگر اینکه این جواهرات خزانة مملکت را تشکیل می داده است و دارایی قابل لمس و عیان و نمودار مؤثری از توانایی بوده است. اهمیت جواهرات سلطنتی تنها به گذشتة سیاسی و ارزش اقتصادی آنها محدود نیست. زیرا این جواهرات نمودی است از شخصیت ملتی که آنها را پدید آورده است. تنوع آنها خود معرف اجتماعی است که آنها را ساخته است. طرحهایی که به کار رفته مبین صنایع و هنر کشور است و میراث هنر بومی و تأثیر جهان خارج را بر این میراث نمایان می دارد. در این بخش کتاب همچنین به طور اختصار به معرفی فضای داخلی موزه و معرفی غرفه های نمایش موزه جواهرات پرداخته شده است. نگاهی به تاریخ: در این بخش مقدمه کوتاهی از تاریخ ایران و در بخش اصلی به تاریخچة جواهرات سلطنتی ایران پرداخته می شود. تاریخچه جواهرات ایران از زمان حکومت صفویه آغاز می‌شود. زیرا تا قبل از صفویه‌، جواهرات گرانبهایی در خزانه دولتی وجود نداشته است و براساس ‌نوشته‌های سیاحان خارجی‌، پادشاهان صفوی بیش ‌از دو قرن (907 تا1148ق‌) دست به جمع آوری جواهرات زدند. در آغاز قرن 18 م با حملة افغانها به ایران ثروت صفویان تاراج شد و در واقع امروزه از این گنجینه اثر چندانی بر جا نیست. با صدارت نادر شاه و بیرون راندن افغانها از ایران اندکی از گنجینة از دست رفتة صفوی برگردانده شد، اما فرامش ناشدنی ترین کامیابی نادر شاه حمله به هندوستان و فتح دهلی (1158 ه.ق) بود که نادر شاه توانست ثروت بیکران محمد شاه گورکانی را به دست آورد و از آن پس گنجینة نادر بود که قسمت عمدة جواهرات سلطنتی ایران را تشکیل می داد. اما امروز از آن مجموعه چندان چیزی به صورت نخستین بر جای نیست. پس ازمرگ نادر گنجینة نادر چه آنکه از صفویان به جای مانده بود و چه آنکه خود از هندوستان آورد باز از هم پاشید. از جمله گوهرهایی که از ایران خارج شد و هرگز بازنگشت‌، الماس معروف کوه نور بود. این الماس در 1266 ق‌، به ملکه ویکتوریا اهدا شد. در دوران قاجار و بیشتر در دوره فتحعلیشاه و ناصرالدین شاه مجموعه جواهراتی جمع آوری شد و تعدادی از جواهرات بر تاج کیانی‌، تخت نادری‌، کره جواهرنشان و تخت‌ طاووس نصب گردید. بررسی و سند گذاری: این بخش شامل بررسیهای گوهر شناسی است که البته بیشتر به الماسها، زمردها و لعلهای سرخی که قطر آنها بیشتر از 1 سانتیمتر است اشاره دارد. جهت کارشناسی و بررسی گوهرها مراحل مختلفی طی شده است. از جمله معاینه مستقیم جواهرات، بررسی تاریخی جواهرات که از آن طریق بتوان به موارد استفادة شئ، تاریخ و محل ساخت و اهمیت آن در تاریخ عمومی و هنری ایران پی برد. همانطور که مشخص است برخی اشیاء به دلیل خود نوشته ها و تاریخ هایی که دارند مستند هستند. برخی نوشته های جهانگردان و گوهر شناسان نیز یکی دیگر از راههای بررسی مجموعه بوده است. بررسی مقایسه ای در مجموعه های خصوصی و عمومی در داخل و خارج از ایران (مجموعه هایی در لندن، نیویورک، مسکو، لنینگراد، استانبول) و همچنین مصاحبه ها، از دیگر مراحل بررسیهای کارشناسی شده در این بخش از کتاب است. نگینها و نگین دانها: این بخش به منشأ جواهراتی چون زمردها، الماسها، نگینهای سرخ (یاقوت و لعل) و شرح مبسوطی از منشأ این سنگها و توضیحاتی از جواهرات سرخ در مجموعة موزه جواهرات، توضیحاتی در مورد مرواریدها، فیروزه ها، یاقوت کبود و نگین های کمیاب دیگری چون کهربا، اصم (بریل)، بیجاده، یشم، لاجورد، عین الشمس (اوپال) و... اشاره دارد. همچنین در بخشی به تراش گوهرهای مجموعه، انواع تراشها و توضیحاتی از پیدایش و پرداخت تراش برلیان و معرفی نمونه هایی از مشخصات تراشهای جواهرات مجموعه می پردازد. در بخش دیگری نیز به مبحث فلزات و نگین دانها و توصیفی از مرحله گوهر نشاندن، و معرفی فلزات طلا، نقره، پلاتین، فلز سفید (قلع)، طرحها و زینتهایی که بر این اشیاء دیده می شود شامل کنده کاری، اشیاء زرین، میناکاری، گوهرهای مرصع، نمونه هایی از ملیله کاری و اشیاء مشبک، فلزات مورد استفاده در ساخت شمشیرها، خنجرها، کاردها و اشیاء نفیس دیگر که نشان هنر دست پولاد گران ایرانی است، می پردازد. گوهر نبشته ها: بسیاری از گوهرهای مجموعه چه به صورت سوار بر نگین دان و چه پیاده نبشته هایی از جمله آیاتی از قرآن، ذکرهایی همچون یا علی، یا الله، و در برخی نیز نام شاهان و تاریخ ساخت دارند. گوهرهای مجموعه: در این بخش به معرفی جواهرات خاندان پهلوی با مشخصاتی چون وزن، ابعاد، تراشها، رنگ، جای گوهرها در نگین دان و به طور کامل به معرفی انواع گوهرهای مورد استفاده چون زمردها، الماسها، یاقوتهای کبود، مروارید، توضیحاتی از جزییات طرحها، سمبل شناسی انواع نقشها ... پرداخته شده در این بخش همچنین به معرفی الماس دریای نور، توصیف کاملی از تاریخچه و چگونگی آن در مجموعه اینکه در لباس یا دیهیم پادشاهان چگونه استفاده شده است و تاریخچة این سنگ که از سال 1205 ه.ق – 1705 م مستند است و مشخصات کامل آن پرداخته شده است، از دیگرگوهرها اورنگ نادری است،که جزییات کامل این تخت، جنس، طرح و گوهرهای مورد استفاده در آن معرفی شده است. جنگ افزارهای پیروزی: در این بخش نمونه هایی از سلاحهای مجموعه چون سپر نادر شاه، شمشیر نادر شاه با جزییات کامل آن معرفی شده است. گنجینه جنگاوران: در این بخش گوهرهایی که به زعم قوی نادرشاه به عنوان جزیی از غنائم از فتح دهلی با خود آورده است شامل مجموعه ای از زمردهای سیاه، انگشتری، تسبیح، گل سینه ها، سینه ریزهایی از لعل، و بسیاری از گوهرهای پیاده که در معرض نمایش است معرفی شده است. سلطانی گوهرشناس: در این بخش با توجه به تصویری از فتحعلیشاه بر روی یک آیینه مینا کاری با جزییات کامل به معرفی لباس، تاج کیانی، ابزار رزم،گرز معروف فتحعلیشاه، جقه، شمشیر، قبضة شمشیر و... پرداخته شده است. معرفی مجموعه ای از مرواریدها در تزیین آبگینه ها، سرپوشها، جلد کتابها، شمعدانها، سلاحهای جنگی، و حتی چتر آفتابگیرها، شراره های مروارید از دیگر مباحث این بخش است. جقه ها: در مجموعة جواهرات سلطنتی تعداد بسییاری جقه وجود دارد که در تزیین دستارها و سر پوشها به کار رفته است که از معروفترین آنها جقه نادری، جقه فتحعلیشاه، جقه ناصرالدین شاه است که در این بخش به طور کامل به معرفی مشخصات آنها می پردازد. ابزار سرگرمی و رزم: شمشیر شاهی شمشیری گوهر نشان که هدیه امین السلطان صدر اعظم ناصرالدین شاه به وی بوده است با مشخصات آن شمامل طول، تعداد جواهرات، خنجری متعلق به فتحعلیشاه، همچنین اشیاء دیگری چون قبضه، ضامن، با تزییناتی از لعل و الماس، زمرد مربوط به سده نوزدهم، قبضه شمشیر و خنجر از فیروزه، یاقوت، لعل، متعلق به دوره ناصرالدین شاه و برخی سردوشیها، شمشیرهایی از پولاد آبدیده از سدة 17 م از دیگر اشیاء معرفی شده در این بخش است. از سراپردة سلطنت: در این بخش تصاویری از زیباترین اشیاء مجموعه شامل یک انفیه دان که بعد از الماس دریای نور در اندازه خود گرانبهاترین زیور مجموعه است، پیاله ای از یاقوت، آیینه ای کوچک از زر، گوی، آفتابه و لگن، قدح و جامهای فیروزه ای، مربوط به دوره ناصرالدین شاه، تزیینات قیلان و سر قلیانی، کوزه ها، تنگهای شراب مینا کاری شده، شمعدانها و چراغدانهایی مربوط به سده 18 م که در مراسم شاهانه مورد استفاده قرار می گرفته است، دیده می شود. کره گوهر نشان: کره جغرافیایی از دیگر اشیای نفیس موزه است‌که یک بخش مجزا در کتاب به معرفی کامل این کره پرداخته شده است، وزن کره با پایه‌های طلایی آن حدود 37/5 کیلوگرم و در روی آن 51366 قطعه جواهر گوناگون به وزن 3656/4 گرم نشانده شده است‌. اقیانوس‌ها و دریاها زمردنشان و آسیا مرصع به یاقوت و لعل‌، ایران مرصع به الماس‌، اروپا مرصع به یاقوت‌، آفریقا مرصع به یاقوت سرخ و کبود و آمریکای شمالی و جنوبی و استرالیا مرصع به یاقوت و لعل است و خط استوا به وسیله الماس نشان داده شده و دو حلقه زرین ساده که در روی آن‌ها گل‌های الماس نشان نصب شده‌، به طور متقاطع کره را در میان گرفته است. بر روی کره القاب ناصرالدین شاه منبت و الماس نشان شده است‌. در این کره‌، کوه دماوند با یاقوت درشتی مشخص و شهر تهران با یاقوت معروفی به نام اورنگ زیب نمایان است. این کتاب با شماره رده بندی 1355 9م9الف7415 NK در کتابخانة اختصاصی مجموعه فرهنگی-تاریخی نیاوران نگهداری می شود. گردآوری: مهناز اسدی