يکشنبه 7 خرداد 1391 - 09:14

عنوان کتاب: اطلس خط
مؤلف: حبیب الله رضایی
متولد سال 1301 ه.ش در سمیرم علیا، وی تحصیلات ابتدایی و تعلیم خط را نزد پدر خود فرا گرفت و پس از سال 1313 ه.ش راهی اصفهان شده و در مدارس دینی اصفهان مشغول به تحصیل شد. هشت سال به تحصیل صرف و نحو و منطق و فقه روی آورد و پس از آن در سال 1340 ه.ش موفق به اخذ لیسانس ادبیات از دانشگاه اصفهان گردید. وی در اصفهان و تهران از محضر استادان خط بهره برده و در خط کوفی، محقق، ریحان، ثلث، رقاع، نسخ، نستعلیق و شکسته کتابت می کرد.
ناشر: انجمن آثار ملی اصفهان
سال چاپ: 1350 ه.ش
اهدایی از هما خسرو شاهی در 9 آبان 1352 ه . ش

کتاب حاضر شامل بخشهای زیر است:
الف) مقدمه
ب) بخش اول: تحقیق در خطوط اسلامی که این بخش شامل مقدمه و 8 فصل و یک خاتمه است.
ج) بخش دوم: تعلیم در خطوط اسلامی متداول ، که این بخش شامل مقدمه و ملحقات و تعلیقات است.

در قسمت مقدمه، مؤلف خلاصه ای از تکامل خطوط اسلامی و علل اقلام مختلف خط را در مباحث زیر مورد بررسی قرار می دهد:
1 ) مبانی نامگذاری خطوط
2) تعیین خطوط اصلی و اساسی عصر حاضر (که این اقلام را به نام خطوط اصلی و اساسی معرفی می کنند.)
3) بنیاد و پیدایش الفبای خط و تاریخ الفبا
4) مراحلی که خط پیموده است ( شامل تحولات و دگرگونیهای بسیار خط در چند مرحله یا دوره مهم تاریخی) که در برگیرنده مراحل زیر است:
الف ) مرحله نقشی یا تصویری
ب) دوره علامت و رمز
ج) دوره هجایی
د) دگرگونی صوتی
ه) دوره هجایی الفبایی
5) توضیحاتی پیرامون خطوط سومری، مصری، کنعانی، فینیقی، آرامی، مسند همراه با ارائه نمونه هایی از این خطوط با معنی و مفهوم آنها
در بخش اول کتاب مؤلف در 8 فصل به طور کامل به معرفی این خطوط می پردازد:
1- خط کوفی 2- خط محقق و ریحان 3- خط ثلث و فروع آن 4- خط نسخ 5- خط تعلیق و دیوانی
6- خط رقعه 7- نستعلیق 8- شکسته نستعلیق
همچنین در بخش خاتمه این بخش به معرفی خطوطی فرعی مانند طغرا و مثنی و غیره نیز اشاره می کند.
هر فصل از فصول هشت گانه این کتاب بر اساس شش مبحث نوشته شده است:
الف ) بنیاد و پیدایش هر کدام از خطوط
ب) بحث تکامل و دگرگونی خطوط
ج) مروجان و استادان هر کدام از خطوط
د) وجه تسمیه آنان
ه) در جه و مرتبه خطوط
و) توصیفات و توضیحات
که هر کدام از این مباحث در هریک از فصول با شرح و تفضیل و همچنین نمایش نمونه هایی از این خطوط ادامه می یابد.

در بخش ذیل به معرفی عناوین مهمی از فصول این کتاب پرداخته می شود:
1) فصل کوفی: این فصل به مطالبی پیرامون بنیاد و پیدایش خط و تاریخ الفبا، جغرافیا و تاریخ شبه جزیره عربستان، بنیان خط کوفی و سنگ نبشته ها، اوضاع خط در حجاز در هنگام ظهور اسلام، انتشار خط عربی تکامل خط کوفی و انواع خط کوفی از جمله: کوفی مغربی، کوفی مشرقی، کوفی معقلی، مروجان خط کوفی، وجه تسمیه و الفبای خط کوفی اشاره می کند.

2) فصل محقق و ریحان: در این فصل مؤلف به مطالبی چون بنیاد و پیدایش این خط، نمونه هایی از خط محقق و ریحان از خوشنویسان این خط چون ابن بواب، یاقوت، سهروردی، عبدالله صیرفی، بایسنقر، علابیگ، وجه تسمیه این خط و درجه و مرتبه و توصیف این خط می پردازد.

3) فصل ثلث و فروع آن: مطالب این فصل شامل بنیاد و پیدایش این خط، معرفی چند کتاب، سیر تکامل این خط، خط ثلث را بر چه می نوشتند، استادان و مروجان خط ثلث، نمونه هاییی از خط ثلث استادانی چون عبدالله صیرفی، سلطان ابراهیم تیموری، اسدالله کرمانی، علی قلی شیرازی، حافظ حسین هروی، حمدالله اماسی، علابیگ تبریزی (علاء الدین ) می باشد. همچنین این فصل شامل نمونه های از خط توقیع اساتیدی چون ابن بواب، یاقوت، ابن صایغ، طیبی، عبدالله اماسی حافظ عثمان و ... می باشد.
این فصل همچنین شامل نمونه هایی از خط رقاع از شیخ حمدالله اماسی، علابیگ تبریزی، محمد ابراهیم یزدی و همچنین نمونه هایی از خط رقاع و غبار متعلق به خود مؤلف می باشد.

4) فصل نسخ: مباحثی که به تفضیل در ابن فصل به آن اشاره می شود شامل عناوین زیر است:
بنیاد و پیدایش خط نسخ، سیر تکامل، معرفی خط تاج، مروجان و استادان خط نسخ ( ابن مقله، ابن بواب، ابن صایغ، خوشنویسی در دوره سلاجه ایران، یاقوت مستعصمی، شاگردان و پیروان یاقوت، عبدالله صیرفی، خوشنویسی در دوره تیموریان، جعفر بایسنقری، عبدالله طباخ، عبدالله بیانی، مروارید شمس بایسنقری
• خوشنویسان ترکیه و نمونه هایی از خط آنان
• خوشنویسی در دوره صفویه: معرفی محمد مؤمن، سفیر منشی، میر عبدالقادر حسینی شیرازی، علاءالدین، میر احمد نیریزی، وصال شیرازی، زین العابدین اشرف الکتاب اصفهانی
• خوشنویسی در قرن چهاردهم، احوال چند تن از خوشنویسان قرن 14 ه.ق چون ملک الکلامی حاج میرزا طاهر، احمد زنجانی، غروی
• معرفی مؤلف و نمونه خط نسخ او، شجره خط و سلسله خطاطان

5و6) فصل تعلیق ، دیوانی و فصل رقعه: مباحث این فصل شامل نحوه اقتباس الفبای عربی در ایران، بنیاد و پیدایش و تکامل خط تعلیق، خوشنویسان خط تعلیق چون خواجه تاج سلمانی اصفهانی، خواجه عبدالحی، خواجه اختیار منشی، نمونه های از خط تعلیق، معرفی خط دیوانی و نمونه هایی از خط دیوانی، خط رقعه، خط سیاقت، خط سنبلی است.

7) فصل نستعلیق: در این فصل به تفضیل به مباحث زیر پرداخته می شود:
• بنیاد و پیدایش خط نستعلیق، سیر تکامل این خط
• سیر خوشنویسی نستعلیق از تیموریان تا امروز
• مروجان و استادان بزرگ و مشهور چون: میر علی تبریزی، میرزا جعفر بایسنقری، اظهر تبریزی، سلطان علی مشهدی، میر علی هروی، بابا شاه اصفهانی، شاه محمد نیشابوری
مرقعات: نورای لاهیجی، میر عماد حسنی سیفی، شاگردان میر عماد : رشیدا، ابوتراب اصفهانی ( ترابا)، پیروان میر عماد و شاگردانش
• خوشنویسان معروف نستعلیق در هندوستان
• خوشنویسان معروف نستعلیق در ترکیه
• خطاطان نستعلیق ایران در قرون 13 و 14 ه.ق، وصال شیرازی و فرزندانش، میرزا فتحعلی شیرازی، میرزا محمد حسین کاتب السلطان شیرازی، میرزا عبدالرحیم افسر اصفهانی
• شاگردان و پیروان کلهر: نجم آبادی، سید مرتضی برغانی، میرزا زین االعابدین قزوینی، عماد الکتاب،
نمونه ای از خط نستعلیق و وجه تسمیه این خط

8) فصل شکسته نستعلیق: مطالب این بخش نیز شامل بنیاد و پیدایش خط شکسته، معرفی مروجان و استادانی چون: مرتضی قلی خان شاملو، شفیعا، میرزا حسن کرمانی، درویش عبدالمجید طالقانی، وصال شیرازی، میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی ، امیر نظام گروسی و و نمونه هایی چند از شیوه های مختلف خط شکسته را در بر می گیرد.
در قسمت پایانی کتاب به معرفی و توصیف خطوط فرعی چون: طغرا، شبه طغرا، مثنی، معما، سیاه مشق، قطعات جامع، ارقام اشاره می شود .

این کتاب در حال حاضر به شماره رده بندی 1350 6ف12 3633 NK در کتابخانة اختصاصی کاخ نیاوران نگهداری می شود.

گردآوری: مهناز اسدی