شنبه 30 مهر 1390 - 09:22

در مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران سفالینه هایی از تمدن های مختلف سرزمین آند همچون تامالامک، فرهنگ ویکوس، تمدن موچیکا، تمدن چیمو، تمدن رکوای، تمدن چانکای، تمدن ناسکا، تمدن تیاهواناکو و تمدن مایا جلوه نمایی می کنند.

در غرب آمریکای جنوبی سلسله جبال آند به صورت رشته کوههای عظیم و به شکل نواری به طول هزاران کیلومتر شمالی‌ترین کشورهای این قارة اسرارآمیز را به جنوبی‌ترین نقاط آن یعنی محل تلاقی اقیانوس آرام و اطلس پیوند داده است. کوه هایی که در اکثر کشورهای آمریکای جنوبی ریشه دوانده و حتی تمام سطح برخی از آنها را در برگرفته است. کشورهای همچون شیلی، آرژانتین، پرو، بولیوی، اکوادور، کلمبیا و ونزوئلا. در سرزمین آند تقریباً همه نوع اقلیم وجود دارد که نزدیکی شگفت‌انگیز آنها با هم قدرت انطباق ساکنان این مناطق را بسیار بالا برده است. سرزمین آند را می‌توان به سه قسمت جغرافیایی تقسیم‌بندی نمود: آند شمالی (ونزوئلا، کلمبیا و اکوادور)، آند میانی (پرو و بولیوی)، آند جنوبی شامل (شیلی و آرژانتین).

در هر یک از این مناطق تمدنهایی با قدمت چند هزار ساله وجود داشته‌اند مانند گوایاس، بائیا، کالیما، انیکا، چاوین. دوره‌های شکل‌گیری تمدن در منطقه‌ی آند باستان‌شناسان سیر تحول و شکل‌گیری تمدن‌های عالی این منطقه از ابتدای ورود مردمان به این سرزمین تا ورود اسپانیایی‌ها را به 7 مرحله تقسیم کرده‌اند:

1- دوران پیش از سرامیک (1800-4000 ق.م)

2- دوران آغازین سرامیک (1900-1800 ق.م)

3- افق اولیه (200-900 ق.م)

4- دوران میانه‌ی متقدم (700 میلادی – 200 ق.م)

5- افق میانی (1000-700 میلادی)

6- دوران میانه‌ی متاخر (1450-1000 میلادی)

7- افق متاخر (1572-1450 میلادی)

تمدنها و سفالهای منطقه آند:

تمدن تامالامک در منطقه‌‌ای در شمال شرق و شرق کلمبیا که امروزه سسار نامیده می‌‌شود، مردمان فرهنگ تامالاک می‌‌زیسته‌‌اند. این منطقه در دره‌‌ی ریوماگدالنا واقع در کوه سیرا نوادا د سانتامارتا قرار دارد. از این منطقه مدارک زیادی به‌‌دست نیامده اما از مهمترین ظروف یافت شده می‌‌توان به ظروف استوانه‌‌ای شکل اشاره کرد که دارای درپوش‌‌هایی به شکل انسان هستند.

این ظروف عموماً در مراسم تدفین ثانویه‌‌ی مردگان مورد استفاده قرار می‌‌گرفت. ظاهراً تدفین مردگان به صورت جشنی رسمی برگزار می‌‌شده است. آنان مردگان را می‌‌سوزاندند و خاکستر آنان را در خاکستردان می‌‌گذاشتند و دفن می‌‌کردند. به‌‌همین جهت می‌‌توان مراسم تدفین ثانویه را مرحله‌‌ی به خاک سپاری این سفالینه‌‌ها دانست. مراسم‌‌های خاص تدفین تنها برای بزرگان دین و اشخاص عالی رتبه برگزار می‌‌شده است. این مراسم شامل تدفین مردمان عادی نمی‌‌شده است. در کنار خاکستردان‌‌ها، آوندهای گوناگونی حاوی مواد خوراکی و نوشیدنی نیز قرار می‌‌دادند. از مهم‌‌ترین رسوم مردمان دوره‌‌ی باستان کلمبیا این بود که در هنگام ساخت خانه‌‌هایشان تعدادی سفالینه را در زیر خانه دفن می‌‌کردند و به تعداد اعضای خانواده‌‌شان در داخل‌‌شان سنگریزه می‌‌ریختند و هر‌‌گاه اگر فرد جدیدی به افراد خانواده اضافه می‌‌شد آنها به تعداد سنگریزه‌‌ها اضافه می‌‌کردند. سفالینه سیاه (عکس سمت راست) که شبیه پیکره‌‌ی مردی است، احتمالاً کاربرد این چنینی داشته است.

فرهنگ ویکوس: در منطقه‌‌ی شمال پرو، در حاشیه‌‌ رود پیوراشهر چولوکاناس واقع شده است. این دره در مجاورت بزرگ‌‌ترین منطقه‌‌ی بیابانی پرو با نام سچورا قرار گرفته است. از ویژگی‌‌های فرهنگ مردم منطقه‌‌ی چولوکاناس، سفال‌‌گری آنها است. سفالینه‌‌های منقوش، تیره و سمبلیک با نگاهی یکتا و نوینی در حدود 1500 سال قبل از میلاد در این منطقه ساخته شده‌‌اند. «منطقه‌‌ی چولوکاناس امروزی را خاستگاه تمدن ویکوس می‌‌دانند. در نزدیکی این منطقه صدها گور غارت شده را یافته‌‌اند.

شناخت فرهنگ ویکوس در سال 1960 مدیون دزدان گورهای غارت شده است». مردم ویکوس اجسادشان را در گورهای عمیقی به خاک می‌‌سپردند، آنها اجساد را همراه با هدایایی از طلا، ظروف سفالین به اشکال انسان، حیوان و شکل‌‌های اسطوره‌‌ای در مراسم تدفین خاصی به خاک می‌‌سپردند. در سبک سفال‌گری ویکوس ساختن آوندهای سوت‌زن رواج داشته است. این آوندها گاهی به‌شکل دو شکمه و گاهی به‌شکل آوندهایی یک شکمه ساخته شده است. در آوندهای دو شکمه یکی از شکم‌‌ها به اشکال انسان، پرنده و حیوان پیکره‌‌پردازی می‌‌شده است. این سفالینه‌‌ها همراه با اجساد مردگان به خاک سپرده می‌‌شدند.

تمدن موچیکا موچیکا، مشهور‌‌ترین و غنی‌‌ترین فرهنگ منطقه‌‌ای آند بوده است. این تمدن با شکوه به دلیل سفالینه‌‌های بسیار طبیعی‌‌اش مورد توجه زیادی قرار گرفته است. «‌‌تا قبل از آنکه امپراتوری چیمو در ناحیه‌‌ی موچه پیدا شود، تمدن موچیکا را چیموی ابتدایی می‌‌دانستند، اما بعدها باستان‌‌شناسان دریافتند که مردمان چیمو قبل از توسعه‌‌ی امپراتوری اینکا در این مناطق حکم‌‌فرمایی می‌‌کردند. پهناوری این تمدن نتیجه‌‌ی فتح سرزمین‌‌ها توسط این مردمان بود. این فرهنگ بر طبق زبانی نامیده شده که هنگام ورود اسپانیایی‌‌ها در آن صحبت می‌‌شده است.».

با توجه به توضیحات داده شده، سفالینه‌‌های تمدن موچیکا به دو گونه ساخته می‌‌شدند‌‌:

1- سفالینه‌‌های گرد که به‌‌شکل حیوانات و خدایان بودند. این سفالینه‌‌ها معمولاً دسته‌‌ای رکابی‌‌شکل داشتند.

2- سفالینه‌‌هایی که منقوش هستند و توصیف وقایع مختلفی همچون شکار و... را که به عهده‌‌ی افرادی همچون کاهنان و خدایانی انسان ـ حیوان بوده است را نشان می‌‌دهند.

نمود جانداران در سفالینه‌‌های موچیکا در میان عقاید مردمان موچیکا گربه‌‌سانان به عنوان مهم‌‌ترین جانداران برای مراسم تشریفاتی به شمار می‌‌آمدند، تا جایی که بعضی از توله‌‌های این پستانداران برای شرکت در مراسم قربانی کردن، از کوهستان‌‌ها آورده می‌‌شدند. اما از طرف دیگر به دلیل کمیاب بودن گربه‌‌سانان در مناطق ساحلی آند هنرمندان ساحل‌‌نشین این دوران گربه‌‌سانان را به‌‌شکلی غیر واقعی و نمادین می‌‌ساختند گربه‌‌سانان معمولاً به‌‌عنوان یک نماد بسیار قدرتمند در میان فرمانروایان، جنگجویان و شکارچیان شناسایی شده‌‌اند.

اسیرانی که توسط فرمانروایان موچیکا گرفتار می‌‌شدند، معمولاً به شکلی چمباتمه در چنگ گربه‌‌سانان بر سفالینه‌‌ها نقش بسته است. دندان‌‌های نمایان و زبان بیرون آمده‌‌ گربه، نشان از حالت شکار و قوی بودن او دارد. از همین رو گربه‌‌سانان تجسم کاهنان نیز بوده‌‌اند. چرا که مردمان فرهنگ موچیکا عقیده داشتند که گربه‌‌سانان روح رموز جهان را احضار می‌‌کنند. آنها معتقد بودند که این جاندار از میان این دنیا به دنیای دیگر سیر می‌‌کند. مردمان این تمدن به موازات پرستش خدایان نمادهای طبیعت همچون گیاهان و جانداران دیگر به ویژه گربه‌‌سانان را می‌‌پرستیدند. این جانداران نماد نگهبانی از زندگی مردمان این تمدن بوده است. نمود انسان و زندگی روزمره در سفالینه‌‌های موچیکا فعالیت‌های مشخص انسان که به نوعی با مراسم تشریفاتی نیز ارتباط داشته‌اند، به شکلی برجسته بر روی ظروف سفالین این تمدن نمایش داده شده‌اند. از روی این سفالینه‌ها می‌توان به مواردی همچون نحوه‌ی پوشش، آرایش، شیوه شکار و ماهی‌گیری پی برد.

سمبل خدایان در سفالینه‌‌های موچیکا واژه‌‌ی آی آپائک به معنای کسی که می‌‌آفریند است. او یکی از خدایان موچیکا بود که از دندان‌‌های بیرون زده و ردایی از مار دو‌‌سر قابل شناسایی است. در این تمدن مفهوم خاص یک خدا به شکل انسانی بسیار طبیعی نمایان می‌‌شود. چهره‌‌ی فرا زمینی او تنها به واسطه‌‌ی دندان‌‌های نیش‌‌دار قدرتمند، قابل تشخیص است. او ردای آسمانی بر تن دارد که به شکل مار دو‌‌سر بر روی شانه‌‌های او دیده می‌‌شود. در این سفالینه این خدا در میان قله‌‌های کوه قرار گرفته است. مردم تمدن موچیکا می‌‌پنداشتند که خدایان از کوه‌‌ها به پایین می‌‌آیند. این سفالینه که مربوط به خدای آی پائک است طبق عقیده‌‌ی مردمان این منطقه از قربانیان استقبال می‌‌کرده و بر پرتاب شدن این قربانیان از کوه نظارت می‌‌کرده است.

گفتنی است که یکی از راه‌‌های قربانی کردن زندانیان در تمدن موچیکا پرتاب آنان از قله‌‌های بلند بوده است. تمدن چیمو امپراتوری چیمو بعد از امپراتوری موچیکا در منطقه‌‌ی تروهییو، قدمت این تمدن در 1550- 1000 پس از میلاد است. پایتخت این تمدن شهر چان- چان در شمال تروهییو بوده است. چان- چان بزرگترین شهر پرو در دوران پیش از ورود کلمب بوده است.

سفالینه‌‌های این تمدن نسبت به تمدن موچیکا از کیفیت پایین‌‌تری برخوردار هستند. اما همانند سفالینه‌‌های موچیکا بازگوکننده‌‌ی روش زندگی و آداب و رسوم مردم فرهنگ چیمو هستند. سفالینه‌‌های تمدن چیمو از لحاظ فرم و شکل به سفالینه‌‌های تمدن موچیکا بسیار نزدیک هستند. سفالینه‌‌های موچیکا معمولاً گلدان‌‌های لوله رکابی‌‌ای بودند که به شکل انسان، حیوانات، میوه‌‌ها و حتی در بعضی از مواقع شبیه به خدایان موچیکا ساخته می‌‌شدنددر تمدن‌‌های ساحلی از نقش ماهی (ساردین) بسیار استفاده شده است. که نقش ماهی را هم در سفالینه‌‌های چیمو می‌‌توان دید. نماد سگ در تمدن‌‌های پیش از کلمب راهنمای ارواح سرگشته‌‌ی مردگان بودند. در سال‌‌های 750 بعد از میلاد در تمدن موچیکا سفالینه‌‌هایی به شکل سگ‌‌های بی‌‌مو ساخته می‌‌شد. بعد از مردمان موچیکا در مناطق دیگر آند سفالینه‌‌هایی اینچنین نیز دیده شده‌‌اند. سگ بی‌‌مو توسط بازرگانان دریانورد در قرن هشتم میلادی آورده شده است.

تمدن رکوای این تمدن بین سال‌‌های 1 تا 650 میلادی در استان آنکاش در پرو وجود داشت. این تمدن بعد از انحطاط تمدن موچیکا شکل گرفت. سفالینه‌‌های این تمدن به شکل زمخت و بیضی شکل و یا چهارگوش به طور ساده‌‌ای شناخته شده‌‌اند. سفالینه‌‌های کاسه‌‌شکل با دهانه گشاد که به‌‌شکل آوندی با لوله‌‌ای استوانه‌‌ای‌‌شکل که از کنار آوند بیرون زده است. به این آوندها معمولاً تمثال حیوانی الصاق شده است. در میان نقوش حیواناتی همچون گربه‌‌سانان، کندر و مار دیده می‌‌شوند. برای رنگ آمیزی این سفالینه‌‌ها معمولاً از رنگ‌‌های سفید، سیاه و قرمز استفاده می‌‌شده است. تمدن چانکای این تمدن در استان لیما تشکیل شده است. آثار سفالی زیادی از گورهای این دوره پیدا شده است، سفالینه‌‌های به شکل انسان، بویژه زنان در این تمدن بسیار زیاد ساخته شده‌‌اند. غارت‌‌گران گوران این سفالینه‌‌های تمام قد زنانه را کوچیلمیکو نامیده‌‌اند. این سفالینه‌‌ها از نظر سبک‌‌شناسی کاملاً شبیه به هم هستند. یک نمونه مرسوم به چینا بود که کوزه ای بزرگ و تخم مرغی شکل با گردن پهن به شکل سر انسان که تاج مضرس دارد یکی از نمونه های کمیاب پرویی و در عین حال که آخرین نمونه های پیکره های کوچک نذری را می نمایند ، تندیسهای کوچک زنانه است که بازوهای گسترده و بسیار کوتاه و پوشش سری چهار گوش دارند و چشمانشان با خطی سیاه، کشیده شده است.

تمدن تیاهواناکو این تمدن در سال‌‌های ابتدایی هزاره‌‌ی اول میلادی در ساحل جنوبی دریاچه‌‌ی تی‌تی‌‌کاکا در بولیوی شکل گرفته است. این تمدن به لحاظ زمانی نزدیک به اینکاها بوده است. از مشخصه‌‌ی سفالینه‌‌های این دوره الصاقاتی مانند سرپرنده و پلنگ بر روی ظروف مخصوص مراسم تشریفاتی است. آثار سفالین این دوره بیشتر در مراسم تشریفاتی کاربرد داشتند. علاوه بر آن بخوردان‌هایی که سر گربه‌‌های وحشی بر آن الصاق شده است نیز از این تمدن پیدا کرده‌‌اند. پلنگ به‌‌عنوان نمادی که همواره با خدایان همراه است در فرهنگ‌‌های مختلف پیش از کلمب دیده می‌‌شوند. تمدن مایا مردمان این تمدن در جنوب شبه‌‌جزیره یوکاتان در مکزیک در بین سال‌‌های ابتدایی میلادی تا سده‌‌ی سیزدهم میلادی زندگی می‌‌کردند. ایزدان مایایی معمولاً به شکل انسان- حیوان بودند. ایزدان اغلب دو جنبه‌‌ی نیک و پلید داشته‌‌اند. از لحاظ اسطوره‌‌شناسی معمولاً حیوانات با خدایان مایایی قرابت داشته‌‌اند و از همراهان و ملازمان او به شمار می‌‌رفتند. تصورات و عقاید اقوام مایا همگی متاثر از تقابل آنها با شکل زندگی‌‌شان به وجود آمده است.

سفال‌‌های تمدن مایا توسط مردمان خلق می‌‌شود، سفالینه‌‌هایی به شکل پرندگان، مارها و آهوان. این حیوانات همگی در کوهستان‌‌های جنگلی زندگی می‌‌کنند. اقوام مایا بعد از خلق اینها به این نتیجه می‌‌رسند که حیوانات چون سخن نمی‌‌گویند فرمانروایی زمین را نباید به آنها سپرد پس وظیفه‌‌ای دیگر به آنها می‌‌دهند و آن تامین غذای مردمانی است که خدایان را پرستش می‌‌کنند. آنها ترجیح دادند که بر حیوانات مسلط نشوند و آنها را تنها برای خدایان قربانی کنند. بنابر این توضیحات می‌‌توان سفالینه مذکور را که دارای الصاقی به شکل سر آهو است و مراسم قربانی برای خدایان و اطعام آنها دانست. این سفالینه‌‌ها به شکل ظروف خاص برای نگهداری مواد غذایی در مراسم تشریفاتی خدایان به کار می‌‌رفتند. تمدن ناسکا این تمدن به 350 ق.م 650م . می رسد و در دره ها و واحه های ایکا به وجود آمد . سفالینه های ناسکا سفالهای ناسکا بر اساس تقسیم بندی باستان شناسی دارای 4 مرحله می باشد A,B,X,Y بهدها این تقسیم بندی ظریفتر و شامل 9 قسمت شد اولین سبک مطابق با ما قبل ناسکا و همان دوره نکروپل ها ست . سبک ناساکای آغازین ، زمانی است که یکایک نقشها کاملاً واضح و ناتورالیستی است و با پیروی از سنت و رسوم اجرا شده در واقع آوند ها و نقشها و آرایه های پر آب و تاب مشخص شده است . پیکره های اصلی غرق در قابها و طومار ها ست و شکل آوندها همواره پالوده تر شده است .

فهرست منابع 1- اقوام سرزمین آند. دانیل لاواله ـ سوئیس گ لومبرراس ـ ترجمه: مهران کندری 2. http://museolarco.Perucultural.org 3. www.fieldmuseum.org 4. www.embaperu.org.au/culturs/symbols.html. 5. http://nazcalines.homestead.com/totalsolareclipsetheoryl. 6. http://www.mayalords.org/incfldr/uascalines.html. 7. national Geographic. 8. the MAYA. Michael D.coe 9. HISTORY of the INCAS. PEDRO SARMIENTO DE GAMBOA

تحقیق و گردآوری: فعالیت گروهی واحد حفاظت و مرمت مجموعه فرهنگی-تاریخی نیاوران