پنجشنبه 21 فروردين 1399 - 14:08
قالی تصویری (مشاهیر)
بافت راور کرمان
نخ و پشم
80 رج
ابعاد: 3.35*5.25 مترمربع
محل نمایش: کاخ اختصاصی نیاوران
یکی از زیباترین و ماندگارترین فرش‌های جهان است که با 109 تن از پادشاهان ایران، 56 تن از مشاهیر جهان و 16 تصویر از حجاری‌های مربوط به دوره ساسانی و هخامنشی طراحی شده است.
مساحت این فرش 18 مترمربع است و در تاریخ 1299 خورشیدی توسط حسن خان شاهرخی، طراحی و به دست استاد علی کرمانی بافته شده است. حاشیه این فرش اقتباس از کتاب «عجم» تألیف فرصت‌الدوله شیرازی است، و همچنین در متن فرش هم نمونه‌هایی از این کتاب سود برده شده، و نام افراد هم در کنار آن قید شده است. در قسمت تحتانی متن فرش هم عکسی از آخرین شاه قاجار "احمد شاه" نقش بسته است.
این فرش هم اکنون در کاخ اختصاصی نیاوران در معرض نمایش عموم قرار دارد.
متن فرش به دو دسته تقسیم شده است؛
در متن وسط که به صورت بیضی است؛ بعضی از مشاهیر طراحی شده‌اند؛ اما در فضای وسط فرش کمتر جنبه‌ای از تاج و تخت سلطنتی دیده می‌شود؛ و طراح فضای حاکم بر وسط فرش را شاعرانه و با نقوش گیاهی طراحی کرده است.
در متن اطراف بیضی هم نقوش سلاطین و شاهان را مشاهده می‌کنیم که کاملاً فضای سلطنتی است؛ و این موضوع از نحوه نشستن، طراحی لباس، تاج‌های سلطنتی که بر سر دارند و سایر موارد کاملاً مشخص است.
در طراحی این فرش پرسپکتیو کاملاً رعایت شده و طراحی اندام‌ها و فیگورها با مهارت تمام صورت گرفته است. در طراحی قسمت بالای فرش از ستون‌های دوره هخامنشی استفاده شده است؛ ضمن اینکه تخت‌های پادشاهی هم طراحی شده که گویا پادشاهان بزرگ‌تر و مسن‌تر در آن قسمت بر تخت نشسته‌اند.
طراح و دوره بافت:
هرچند نمونه های زیادی مشابه و با نام مشاهیر و سلاطین، در دوران مختلف و توسط طراحان و بافندگان متفاوت، در کرمان بافته شده اما قالی مشاهیر موجود در کاخ نیاوران از بهترین و با ارزش ترین ها در نوع خود است چراکه طرح آن توسط شخص حسن خان شاهرخی کشیده شده است.
حسن خان شاهرخی (1319 -1241 ه.ش) فرزند محسن خان شاهرخی می باشد که از مشهورترین و پرمایه ترین طراحان فرش در کرمان بود. هرچند از بافنده و کارگاه بافت آن و حتی طراح امضایی در فرش دیده نمی شود اما با مقایسه با سایر طرح های کشیده شده توسط حسن خان شاهرخی و تطبیق دوره بافت فرش با تاریخ تولد و زندگی کاری او، کارشناسان اطمینان دارند که این قالی از آثار طراحی اوست. زمان بافت این قالی دوران پایانی حکومت احمد شاه قاجار می باشد. به گفته شاهدان، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و پس از حضور نیروهای مردمی در کاخ نیاوران، این قالی و چند فرش نفیس دیگر همانگونه که در مقدمه نیز اشاره شد، در بخش کتابخانه سلطنتی نیاوران نگهداری می شد و هنوز از آن ها در دکوراسیون کاخ استفاده نشده بود و بعدها در زمان گشایش کاخ به عنوان موزه در سال 1365 با توجه ارزش بالای هنری این مجموعه فرش (که همگی بافت راور کرمان می باشند)، درسرسرای اصلی کاخ به نمایش گذاشته شدند.
طبق اظهار نظر کارشناسانی که از این فرش بازدید تخصصی داشتند، بر اساس نمونه های مشابه و همزمان با این قالی که دارای کتیبه سفارش می باشند و مقایسه تطبیقی آن ها، اکثر این فرش ها (و به احتمال قریب به یقین قالی مشاهیر کاخ نیاوران)، به سفارش عبدالحسین میرزا فرمانفرما بافته می شده که در زمان اواخر قاجار والی کرمان بوده و علاقه بسیاری به تاریخ ایران داشته است.
مشخصات بافت:
این فرش بی نظیر با مساحت حدود 18 متر مربع (525 *335 سانتیمتر) دارای تار و پود از جنس پنبه و پرز با جنس پشم می باشد نوع گره آن نامتقارن (فارسی) و جفتی نامتقارن و رجشمار آن 12550 گره در دسیمترمربع (حدود 80 رج) است.
در طراحی آن تصویر 109 تن از پادشاهان سلسله های مختلف تاریخی ایران و 56 تصویر از شاهان و افراد مشهور جهان بافته شده است. همچنین در حاشیه اصلی 16 تصویر مشابه حجاری های هخامنشی و ساسانی دیده می شود. در زمینه دو کتیبه به چشم می خورد یکی در بالای قسمت بیضی میانی فرش با این مضمون: "برقرار باد زندگی کنندگان عالم – پاینده باد بزررگان مشاهیر عالم" و کتیبه ای دیگر در بالای تصویر احمد شاه با این مضمون : "تمثال مبارک شاهنشاه جوان بخت اعلی حضرت اقدس سلطان احمدشاه قاجار خلد..." .
خصوصیات طرح و نقش:
در طرح و نقش و بافت این قالی نکات جالب توجه بسیاری به چشم می خورد از جمله نخست، رعایت پرسپکتیو در طراحی و بزرگی و کوچکی تصاویر با رعایت جلو و عقب بودن آن هاست و این امر باعث می شود که تصاویر و کل فرش حالت متحرک و پرجنب و جوش داشته باشد.
نکته مهم دیگری که در این قالی رعایت شده جانمایی شخصیت ها می باشد که با توجه به اهمیت شخص و دوره تاریخی و صلاحدید زمان انجام گرفته است. به عنوان مثال شاهان قاجار که فرش در زمان ایشان بافته شده، در قسمت پایین گوشه سمت راست و وسط قالی قرار داده شدند که از نظر دیداری بهترین قسمت بوده و همچنین شاه عباس کبیر که ظاهراً مهم تر از سایر هم عصران خود بوده بزرگ تر طراحی گشته و یا تصویر دو شاه بانوی ساسانی (مهیندخت و پوران دخت) که کاملاً و به نحو خاصی جلب توجه می کنند.
از دیگر نکات قابل توجه در این فرش رعایت تفاوت های صورت ها می باشد. در دوره قاجار و پیش از آن شبیه سازی در کشیدن صورت ها باب نبوده و نقاشان و مینیاتوریست ها از یک مدل که باب سلیقه روز بود در کشیدن صورت افراد مختلف استفاده می کردند. به عنوان مثال می توان به تابلوهایی با عنوان صف سلام شاهزادگان قاجار اشاره کرد که تمامی افراد در آن دارای صورت و البسه یکسان هستند ولی در قالی مشاهیر افراد هریک دارای مشخصات خاص و مجزا می باشند و تفاوت های ظاهری و مد لباس و کلاه و تاج هر دوره تاریخی در طراحی رعایت گشته است.
نکته جالب دیگر در بخش تاریخی فرش مشاهده می شود و اینکه این قالی در زمانی طراحی گشته که موج ناسیونالیستی در جهان بپا خاسته بود و در ایران نیز در حال آغاز شدن بود و این مسئله کاملاً در نقش قالی مشاهیر مشهود است. از کل تصاویر پادشاهان سلسله های ایران 78 تصویر مربوط به پیش از اسلام و 27 تصویر از شاهان دوره های اسلامی هستند که این نشان دهنده نگاه شیفته ایرانیان به دوران اوج و شکوفای تمدن پیش از اسلام کشور بود.
نکته دیگر این است که در زمان طرح این فرش ایرانیان هنوز با تاریخ و باستان شناسی جدید و نوشته های تاریخی یونانیان درباره ایران آشنا نشده بودند و هنوز یافته های باستان شناسان درباره تخت جمشید و تاریخ هخامنشیان به دست نیامده بود. به همین دلیل در شخصیت های این فرش نشانی از شاهان هخامنشی دیده نمی شود و اولین پادشاهان ایران را بر اساس تاریخ ارائه شده در شاهنامه فردوسی نمایش داده اند.
همانگونه که مشاهده می گردد از سلسله های پادشاهی پس از اسلام شاهانی که به آن ها اشاره شده بسیار اندک می باشند و به غیر از سلسله قاجاریه که بنا بر مقتضی زمان به صورت کامل از ایشان نام برده شده، یعقوب لیث به نمایندگی از کل دوره صفاریان، منصوربن عبدالملک به نیابت از دوره سامانیان، از دوره غزنویان ناصرالدین سبکتکین و سلطان محمود و سلطان مسعود غزنوی، از دوره سلجوقیان به طغرل اشاره شده است. پس از چنگیزخان و هولاکوخان و امیر تیمور گورکانی، هفت شاه از دوره صفویه معرفی می شوند و پس از آن ها به نادرشاه و کریم خان اشاره شده و پس از آن سلسله قاجار را به طور کامل نام برده اند.
در قسمت میانی فرش و در قاب بیضی تصاویر سلاطین، پیامبران و افراد مشهور جهان با شماره بافته شده و حاشیه ای برای نام ایشان در نظر گرفته شده است. از آنجایی که بافندگان این قالی بی سواد بوده و تنها آنچه را که در طرح و نقش می دیدند را می بافتند در نتیجه بعضی از اسامی خصوصاً کلمات لاتین که برایشان ناآشنا بوده را به اشتباه بافتند و بعضی از نام ها نیز کاملاً ناخواناست و این مسئله در مورد نام های اروپایی مشهودتر است.
در کنار هر تصویر یک عدد شماره گذاری شده که هر شماره در حاشیه فرش با نام افراد بافته شده است.
اسامی مشاهیر جهان (قاب بیضی شکل)
حضرت موسی موشه (ع) (بزرگترین پیامبر قوم یهود)/ حضرت سلیمان(ع) (مقتدرترین و ثروتمندترین پادشاه و پیامبر بنی اسرائیل)/ رومولوس (بنیانگذار و نخستین پادشاه رم)/ کنفسیوس (بزرگترین متفکر دوره باستانی چین)/ سقراط (فیلسوف بزرگ یونانی اهل آتن و از تأثیرگذارترین افراد بر فلسفه اسلامی و فلسفه غرب)/ اسکندر کبیر (بزرگترین امپراتوری‌دنیای باستان، یکی موفق‌ترین فرماندهان نظامی در سرتاسر تاریخ)/ قیصر سزار (دیکتاتور و رهبر نامدار سیاسی و نظامی جمهوری روم (۴۴سال پیش از میلاد)) / تراژان (سیزدهمین و مشهورترین امپراتور امپراتوری روم )/ کلویس (نخسین پادشاه فرانسه)/کنستانتین (امپراتور رم، مسیحیت را مذهب رسمی اعلام کرد)/ حضرت عیسی (ع) / عمر (خلیفه دوم از خلفای راشدین)/ شارلمان (مؤسس امپراتوری مقدس روم، پدر کشورهای فرانسه و آلمان)/ هارون الرشید (پنجمین و نام آورترین خلیفه عباسی)/ چنگیزخان (مؤسس دولت مغول و سردار و فاتح معروف جنگی)/ لوئی نهم (معروف به لوئی قدیس، پادشاهی مقتدر و در عین حال پرهیزگار)/ گیوم تل (قهرمان تاریخی سوئیس در قرن چهاردهم)/ ادوارد سیم (یکی از موفق‌ترین فرمانروایان انگلیسی، او بار دیگر قدرت را به خاندان سلطنتی باز گرداند و پادشاهی انگلستان را به یکی از کارآمدترین قدرت‌های نظامی اروپا بدل ساخت)/ شارل جسور / کریستف کلمب (سوداگر و دریانورد اهل جنُوا در ایتالیا بود که بر حسب اتفاق قاره آمریکا را کشف کرد)/ لوئی دهم (پادشاه ستیزه جوی فرانسه1314-1316)/ فرانسوا اول (پادشاه فرانسه از 1515 اولین رهبر دوره رنسانس فرانسه)/ هانری چهارم (نخستین پادشاه از دودمان بوربون ۱۵۸۹ معروف به هانری بزرگ )/ لوئی چهاردهم (مقتدرترین پادشاه فرانسه)/ شارل دوازدهم (یکی از نیرومندترین امپراتوران امپراتوری مقدس روم در سده‌های میانه)/ فردریک دوم/ جورج واشنگتن (از رهبران انقلاب آمریکا و نخستین رئیس‌جمهور آمریکا)/ ناپلئون (بزرگ ترین فرماندهان نظامی تاریخ و امپراتور فرانسه)
اسامی پادشاهان و سلاطین متن فرش