جمعه 22 شهريور 1398 - 13:19

نسخه خطی دیوان غزلیات سعدی

نوع اثر: خطی

کاتب: محمد ابن مهدی ابن محمد ملقب به علی اکبر

تاریخ کتابت: 1282 هجری قمری

نوع خط: نستعلیق

درجه خط: با درجه استادی

تعداد صفحات: 221 صفحه

قطع و ابعاد اثر: قطع وزیری به ابعاد 17*28 سانتیمتر

نوع کاغذ و آهار کاغذ: کاغذ فرنگی و آهار صمغ عربی (انگم)

تذهیب: توسط میرزا عبدالوهاب مذهب باشی

جلد اثر: چرمی ضربی مطلایی

نسخه خطی بوستان

نوع اثر: خطی

کاتب: استاد حاجی محمد ابن محمد ابراهیم 

تاریخ کتابت: 1219 هجری قمری

نوع خط: نستعلیق

درجه خط: ممتاز

تعداد صفحات: 138 صفحه

قطع و ابعاد اثر: قطع نیم ربعی به ابعاد 9.5*16 سانتیمتر

نوع کاغذ و آهار کاغذ: کاغذ فرنگی و آهار صمغ عربی (انگم)

تذهیب: توسط استاد محمد هادی زرکش

جلد اثر: لاکی (روغنی)

سعدی شیرازی (۶۰۶ – ۶۹۰ هجری قمری) شاعر و نویسنده پارسی‌گوی ایرانی در نظامیه بغداد که مهمترین مرکز علم و دانش جهان اسلام در آن زمان به حساب می‌آمد تحصیل کرد و پس از سفرهای بسیار به زادگاه خود، شیراز بازگشت و تجارب خود را به نگارش در آورد. این شاعر گرانمایه در سال 655 ه.ق زیباترین و لطیف‌ترین اشعار خود یعنی "بوستان" را در ده باب سرود و در آن به مهم‌ترین مسائل اخلاقی و انسانی مانند عدل، احسان، عشق، تواضع، قناعت، شکر و توبه پرداخت.

او همچنین در سال 656 ه.ق اثر دیگر خود یعنی "گلستان" را به رشته تحریر در آورد که آمیزه‌ای از نظم و نثر و مجموعه حکایاتی است که سعدی موضوع آن را تجربه کرده یا ساخته ذهن او است.

شایان ذکر است گلستان و بوستان به‌عنوان کتاب‌های اخلاقی شناخته می‌شوند و علاوه بر فارسی‌زبانان، بر اندیشمندان غربی از جمله ولتر و گوته نیز تأثیرگذار بوده‌ است.

این شاعر ایرانی تأثیر انکارناپذیری بر زبان فارسی گذاشته‌ به گونه ای که شباهت قابل توجهی بین فارسی امروزی و زبان سعدی وجود دارد. آثار او مدت‌ها در مدرسه‌ها و مکتب‌خانه‌ها به‌عنوان منبع آموزش زبان و ادبیات فارسی تدریس می‌شده و بسیاری از ضرب‌المثل‌های رایج در زبان فارسی از آثار وی اقتباس شده ‌است.

شیخ مصلح‌الدین سعدی شیرازی، مسند نشین مصطبة ادب و یکه تاز میدان سخنوری در زبان فارسی با نیل به لقب افصح المتکلمین جایگاه بی بدیلی را در نظم و نثر فارسی به خود اختصاص داده است. بی‌شک در عرصة ادبیات تعلیمی ایران زمین، سعدی به آنچنان فرازی رسیده است که می‌توان گفت معلم اول در فرهنگ فارسی است. اگر در فرهنگ بشری معلم اول را ارسطو می‌دانیم و اگر در فرهنگ اسلامی معلم ثانی فارابی است، می‌توان گفت که سعدی به مقامی دست یافته است که هیچ یک از بزرگان ادب فارسی علی رغم هماوردی در عرصه‌های گوناگون شعر عرفانی نتوانسته‌اند به مقام وی دست یابند.

شیخ اجل با بهره‌گیری از استعداد خدادادی و معارف ناب اسلامی آیات و اخبار به دست آمده از عالی‌ترین دانشگاه در جهان اسلام در آن روزگار یعنی نظامیه بغداد، آشنایی با مشرب تصوف و عرفان و هم‌نفسی با کاملان طریقت و همچنین سفرهای بسیار، گنجینه‌ای بی مانند از دانش و آگاهی همراه با بینش و مرام، اندوخته است و با جوهره درد، که همانا سوز و گداز جهل و نادانی و فقر فرهنگی بنی‌آدم است آمیخته و با هنر خدادادی خود زیباترین و مؤثرترین متاع پند و اندرز را برای هدایت بشر خلق نموده است.

درباره کتاب بوستان:

«بوستان» سعدی یا «سعدی نامه» نخستین اثر سعدی شاعر و حکیم نامدار ایرانی‌ است که کار سرودن آن در سال ۶۵۵ هجری قمری پایان یافته است. با وجود نامگذاری این کتاب به نام بوستان، هیچ کلمه‌ای در داخل کتاب با این نام وجود ندارد. عدنان قره اسماعیل اوغلی در نسخه های اولیه بوستان استفاده از واژه سعدی‌نامه را به خاطر اهدا به سعد بن زنگی قلمداد می‌کند. ولی در زمان‌های بعد به خاطر تألیف گلستان سعدی و مشهور بودن آن و تناسب اسمی و لفظی داشتن و همچنین موزون بودن کلمه بوستان به معنای باغچه پر از گل‌های خوشبو و هم‌معنا بودن با گلستان احتمال استفاده از این اسم (بوستان) را داده است.

این اثر به فرم مثنوی نوشته شده است و حدود 5000 بیت می‌باشد و از حیث وزنی شبیه شاهنامه (فعولن فعولن فعولن فعول) بوده و از حیث اخلاقی به قابوسنامه شباهت دارد هر چند که از نظر محتوا به اخلاق و تربیت و سیاست و اجتماعیات پرداخته است. ویژگی مهم این اثر روانی و سادگی زبان‌ آن در کنار مفاهیم عمیق‌اخلاقی‌ حکمی است که شیخ شیراز در ضمن حکایات به آنها اشاره می‌کند.

کتاب بوستان از جهت چینش یک مقدمه و ده باب دارد. در مقدمه مناجات و مدح حضرت رسول می‌آید و به دنبال آن سبب تألیف کتاب خود را مسافرت به بسیاری از جاهای دنیا و دیدار با افراد متعدد و خوشه‌چینی از خرمن فرهنگ‌ها و دانش‌های گوناگون قلمداد کرده و خواسته است تا آموخته‌های خود را برای دوستانش بیاورد و در بازگشت به کشور که اکنون از آسوده گشته است و پلنگان خوی درندگی و سبعیت را کنار گذاشته‌اند، دست خالی نباشد و کلمات قندی شیرین‌تر از قند به دوستان بلکه به تمامی نوع بشر هدیه کند.

پس از بیان علت تألیف، مدح حاکم ترک ابوبکر و فرزندش محمد، جای می‌گیرد و بعد از این‌ دیباچه، متن اصلی کتاب آورده می‌شود. باب‌های ده‌گانه تشکیل‌دهنده اساس کتاب را به ترتیب ذیل می‌آوریم:

باب اول: در عدل و تدبیر و رأی/ باب دوم: در احسان/ باب سوم: در عشق و مستی و شور/ باب چهارم: در تواضع/ باب پنجم: در رضا/ باب ششم: در قناعت/ باب هفتم: در عالم تربیت/باب هشتم: در شکر بر عافیت/ باب نهم: در توبه و راه صواب/ باب دهم: در مناجات و ختم کتاب

این ابواب ده‌گانه از اجزاء کوچک تشکیل می‌شود. این اجزاء از حکایات و گفتار کوتاه و بلند به وجود می‌آید. اکثر گفتار و سروده‌های سعدی در بوستان، نکات پندآموز و حتما نتیجة اخلاقی خاصی را دنبال می‌کند و بعضی از اوقات از داخل یک حکایت، حکایت دیگر نقل می‌شود، ممکن است نامگذاری حکایات و گفتارها بعد از سعدی صورت گرفته باشد.

عنوان‌های موجود در ابواب ده‌گانه نشان‌دهنده این است که سعدی در بوستان خود تصور یک مدینه فاضله با تمامی خلقیات انسانی، خوب بودن، عدالت، درستکاری و آگاهی و حقیقت‌جویی را ترسیم می‌کند.

 بر این کتاب شرح‌های فراوانی هم نگاشته شده است که البته نسخه‌های فراوانی هم از آن تجدید طبع شده است که نسخه تصحیح زنده‌یاد محمدعلی فروغی و نسخه تصحیح با تحشیه‌نویسی و مقابله با سایر نسخه‌ها به کوشش مرحوم دکتر غلامحسین یوسفی (انتشارات خوارزمی) از جمله مهمترین این کتاب‌ها به شمار می‌روند.

بوستان سعدی در زبان‌های دیگر:

با مطالعه‌ای هرچند کوتاه در دیگر فرهنگ‌های بشری نیز می‌توان حضور سعدی را از گذر تعاملات و تبادلات فرهنگی بین ملت‌ها مشاهده کرد. می‌توانیم بگوییم که شاخص‌های فرهنگی همچون سعدی و حافظ و مولانا و شکسپیر و دانته و گوته و غیره خود پل ارتباط فرهنگ‌ها هستند. یعنی بهانه‌ای می‌شوند برای این که ملت‌ها با یکدیگر آشنا شوند؛ در شاهراه‌های بزرگ تمدن همسایگان خویش قدم بگذارند و در سایه‌سار سبز و خرّم معنویت و افکارشان لختی بیاسایند.

گارسن دوتاسی (به فرانسوی: Garcin de Tassy)، نخستین کسی بود که در ۱۸۵۹ بوستان سعدی را به طور کامل به فرانسه برگرداند. پس از او مترجمان دیگری نیز این اثر را به فرانسه ترجمه کردند که از معروفترین آن ها می‌توان از ژان‌باتیست نیکولا (به فرانسوی: J. -B. Nicolas)، باربیه دومنار (به فرانسوی: A. Barbier de Meynard) نام برد.

بوستان و گلستان سعدی در قرن چهارده میلادی از منابع اصلی تأثیرگذار بر شعرا و نویسندگان زبان و ادبیات ترکی بوده است. این دو اثر به غیر از زیباشناسی در حوزه تعلیم و تربیت نیز از آثار سرآمد در آموزش فارسی در مدارس عثمانی بوده است.

شروح شهری محمد چلبی، سروری، شمعی، سودی و هوایی بورسوی به چشم می‌خورد. و در میان این‌ها بیشترین شرحی که مورد توجه قرار گرفته مربوط به سودی بوده است. غیر از دست‌نوشته‌های سودی در سال 1871 به صورت چاپ سنگی در استانبول و در سال 1984 به زبان فارسی در تبریز به چاپ رسیده است.

کتاب دیوان غزلیات موجود در موزه کتابخانه اختصاصی:

این کتاب خطی نفیس که با خط نستعلیق و با درجه خط استادی کتابت شده است ، توسط محمد ابن مهدی ابن محمد، معروف به علی اکبر به رشته تحریر در آمده است که مربوط به سال 1282 هجری قمری می باشد. کتاب در قطع وزیری متوسط و با ابعاد ۱۷×۲۸ سانتی مترصحافی شده است،  این اثر فاقد رنگین نویسی و مطلا نویسی است. جلد آن چرمی ضربی-  مطلّایی است.  این اثر، فاقد صفحات فهرست مطالب است.

نام مذهّب تزئینات درون متن و صفحات افتتاح کتاب اثر میرزا عبدالوهاب مذهّب باشی می باشد که مجری تمام مذهّب سازی ها و تشعیر سازیهاست. تعداد صفحات کتاب ۲۴۷ ورق و در کاغذ کشمیری و آهار صمغ عربی(انگم) کتابت شده است. این بوستان، چهار سرلوح و یک سرفصل در صفحه دوم افتتاح دارد. در سرفصل ها فقط عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» به نگارش در آمده که به خط نستعلیق شیوه شرقی در دل فضای مرکزی ترنج به نگارش در آمده است.

مطلع کتاب با: «بسم الله الرحمن الرحیم        اول دفتر به نام ایزد دانا،

صانع و پرورگار و حی و توانا                  اکبر و اعظم و خدای عالم و آدم

صورت خوب آفرید و سیرت زیبا» آغاز شده است و در  خاتمه کتاب با ابیات:

«در ازنای شب، از چشم دردمندان پرس           تو قدر آب چه دانی، که بر لب جویی

زخاک سعدی بیچاره بوی عشق آمد             هزار سال پس از مرگ او گرش بویی» به اتمام رسیده است.

 این اثر، از لحاظ کتابت و کتاب آرایی دارای ویژگی های خاص نیمه دوم سدة سیزده هجری قمری است، هر چند در نیمه اول قرن 13 هجری اوج ظرافت هنری در آن (تذهیب) به کار رفته است اما در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری این هنر رفته رفته رو به افوال نهاد و کم کم بیشتر نسخه های خطی فاقد آرایه و تذهیب شد که قطعاً ورود صنعت چاپ به ایران در این افول بی تاثیر نبوده است. اجرای تنوع طرحی و نقشی، در دل سرلوح ها، از ویژگی های خاص استاد میرزا عبدالوهاب مذهّب باشی است. اجرای نقش اسلیمی ماری مثنایی در دل سرلوح و همراه سازی آن با گل های تجریدی از دیگر ویژگی های این بوستان است.

محتوای اثر شامل غزلیات، طیبات و دیگر فصول مربوط به بوستان سعدی است و هم اکنون در زمره آثار خطی نفیس در موزه کتابخانه اختصاصی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران نگهداری می شود.

کتاب بوستان موجود در موزه کتابخانه اختصاصی:

کتاب گلستان نیز اثر استاد حاجی محمد ابن محمد ابراهیم  است که به خط نستعلیق با درجه ممتازکتابت شده تعداد صفحات آن 138 صفحه در ابعاد 5/9*16 سانتیمتر در قطع نیم ربعی می باشد. تاریخ کتابت سال 1219 هجری قمری است و تذهیب اثر کار استاد محمد هادی زرکش می باشد. جلد اثر لاکی( روغنی) است.

این دو کتاب همزمان با روز بزرگداشت استاد سخن سعدی شیرازی به مدت 10 روز در اردیبهشت ماه 1397 در موزه کتابخانه اختصاصی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران در معرض نمایش قرار گرفت.