سه شنبه 28 فروردين 1397 - 16:50

مقدمه

ظرف‌های سفالی در حقیقت یکی از قدیمی‌ترین آثار دست انسان در دنیا هستند. از میان مشهورترین ظروف سفالی قدیمی، کوزه‌ها و پیاله‌ها را می‌توان نام برد. قبل از این که ساخت شیشه رواج پیدا کند، غالب ظروف مورد استفاده‌ بشر، سفالی بودند. مرغوب‌ترین خاک برای سفالگری، خاک رس است که به دلیل داشتن مقادیر زیادی آهن، سرخ‌رنگ است.

با وجود آن که سفالگری یک صنعت بسیار قدیمی است اما با گذشت زمان و گسترش زندگی شهری، این هنر نه تنها از بین نرفته بلکه تکامل پیدا کرده و خود را با نیازهای زندگی امروزی وفق داده است. به مرور زمان، بشر نقش و نگارهایی زیبا با رنگ‌های مختلف بر این ظرف‌ها کشیده و زیبایی آن را دوچندان کرده است.

امروزه در ایران و سایر کشورهای دنیا این هنر به حیات پویای خود ادامه می‌دهد. هر منطقه‌ای برای ساخت و تزئین ظروف و اشیای سفالی، شیوه و مواد اولیه‌ خاص خود را دارد که گرچه اختلافات بسیار اندکی با هم دارند اما به خوبی می‌توان محصولات هر خطه را از جای دیگر تشخیص داد.

ساختن ظروف سفال متعلق به زمانی است که انسان در دشت زندگی می‌کرد و روستای اولیه شکل گرفته‌است و یکجا نشینی بوده‌است. این ظروف معمولاً برای نگهداری مواد غذایی ساخته شده‌است. ظروف سفالی خاصیت فاسد نشدنی دارد؛ اما از سویی به دست آوردن این ظروف، امکان تعبیر و تفسیر بخش های مهمی از زندگی انسان های اولیه را فراهم آورده‌است.

مراحل ساخت سفال:

چهار مرحله برای ساختن انواع ظروف سفالی وجود دارد:

۱. آماده کردن گل: که شامل ورز دادن گل قبل از شروع کردن به کار است.

۲. شکل دادن به آن: بعد از ورز دادن، گل برای کار آماده شده و با استفاده از چرخ یا به طریق دستی به آن فرم می‌دهند.

۳.  تزئین: بعد از اینکه شیء مورد نظر ساخته شد با استفاده از روش‌های تزئین مختلف، به زیبایی و جلوه‌ آن اضافه خواهد شد.

۴. حرارت دادن: در مرحله‌ نهایی، شیء ساخته شده را در کوره حرارت می‌دهند.

 روش‌های تزئین ظروف و اشیای سفالی:

۱. برجسته‌کاری به کمک قلم‌مو با استفاده از مخلوط  گل ساییده و کتیرا.

۲. روش کنده‌کاری که در آن با چاقو قسمت‌هایی را گود می‌کنند.

۳.  باسمه‌کاری به وسیله‌ی مهر.

۴. پوشش سفال به وسیله‌ دو قشر لعاب با رنگ‌های مختلف که روی پوشش خارجی با وسیله‌ نوک‌تیز، نقش را حک می‌کنند.

۵. به کارگیری لعاب روی بدنه: پاشیدن ـ نقاشی کردن ـ غوطه‌ور ساختن ظرف در لعاب و یا روش موم‌گیری که کل ظرف را موم می‌گیرند و جای نقش ها را خالی کرده و سپس با رنگ های لعابی پر می‌کنند و حرارت می‌دهند. نقاطی که با موم پوشیده شده بود سفید می‌شود.

تاریخچه سفال در جهان:

به اعتقاد برخی از پژوهشگران و به پشتوانه ظروف و نمونه های به دست آمده از کاوش های باستان شناسی، زادگاه سفالگری، ایران بوده و از این کشور به دیگر نقاط جهان راه یافته است. نمونه های به دست آمده توسط رمان گیرشمن باستان شناس معروف فرانسوی- در حفریات بختیاری که مربوط به ده هزار سال ق.م. است قدمت سفالگری در کشورمان را مشخص می سازد. اشیاء مذکور تماماً بدون استفاده از چرخ سفالگری ساخته شده و بررسی ها نشان می دهد که در آن زمان، سفال سازان از کوره پخت سفال نیز بی اطلاع بوده اند و احتمالاً ظروف گلین تولیدی را کنار همان آتشی که برای پخت گوشت شکار مهیا می کردند، می پختند. به هر حال سفال، سرامیک و کاشی که امروزه یکی از مصالح ضروری ساختمان نیز می باشد، از هزاران سال پیش به صورت ابتدایی وحتی بدون استفاده از کوره پخت تهیه می شده است.

در ۶۰۰۰ سال ق.م. نخستین نشانه پیدایش کوره پخت در سفال سازی دیده می شود چرا که، ظروف سفالینی که از آن دوره باقیمانده تا حدودی «آتش خوار»است.

چرخ سفالگری هم یکی از قدیمی ترین ماشین هایی است که بشر شناخته است و آثار و مدارک نشان می دهد، اولین چرخ سفالگری در مصر باستان ساخته شده است. قدمت چرخ سفالگری چینی نیز به چندین هزار سال پیش می رسد. چنان که ایرانی ها و یونانیان نیز چرخ سفالگری را قبل از میلاد مورد استفاده قرار می دادند. قدیمی‌ترین ظرف سفالین که در کاوش‌های کاشان و ری و ترکستان پیدا شده، دارای نقوشی هستند که آن ها را شبیه به ظرف های ساخته شده از سبد می‌نماید.

بنابراین شاید بتوان گفت که اولین ظرف هایی‌که برای مصرف روزانه انسان به کار برده شده از سبد بوده و یا بعداً برای اینکه ظرف سبدی، غیر قابل نفوذ شود داخل و خارج آن را با گل پوشانده‌اند. وقتی صنعت کوزه‌گری یا اختراع کوره و پختن ظروف گلی به وجود آمد، به یادگار ایامی که ظروف سبدی معمول بود، روی ظروف سفالین را با نقوشی شبیه به سبد تزیین نمودند. از این گونه ظروف در غارهای پیش از تاریخ اسپانیا و مکزیک و هند غربی و چین نیز پیدا شده است.

این طور به نظر می رسد که آسیای غربی و اروپای شرقی پیش از سایر نقاط عالم شروع به ساختن ظروف سفالین کردند. ظروف پیش از تاریخ، مکشوف در خاک ایران نشان می دهد که کوزه گران ایرانی مهارت فوق العاده در نقاشی روی سفال داشته اند. بهترین نمونه‌های این قبیل ظروف سفالین از شوش و ری و کاشان و دامغان و تل بگوم، نزدیک تخت جمشید به دست آمده است.

در آسیای صغیر نیز نمونه‌های خوبی از ظروف متعلق به 6500 سال قبل، شبیه به ظروف کاشان و ری در نقاطی مانند تل عبید و جمدت نصر پیدا شده است. نظایر همین ظروف در عهد نخستین فراعنه در کشور مصر نیز ساخته می‌شد.

در حدود 1500 سال پیش از میلاد در اطراف جزایر قبرس، صنعت سفال سازی ترقی فوق‌العاده کرد و ظروف که از آن نواحی به دست آمده دارای نقوش بسیار زیبا می‌باشند.

یونانی ها عقیده داشتند که تمدن قبرس از مصر ریشه گرفته بود. در حقیقت ظروف سفالین قبرس به بعضی ظروف و نقوش مکشوف از تپه حصار دامغان شباهت زیاد دارند.

در نتیجه مجاورت با جزیره قبرس، کوزه گران یونانی صنعت کوزه گری خود را تکمیل کردند و امروز نمونه های بسیار زیبایی از کوزه های یونانی در موزه های بزرگ دنیا مانند موزه «ارمیتاژ» موجود است. ظروف سفالین یونان در قرن پنجم و ششم پیش از میلاد زمینه سیاه و قرمز داشتند و نقوش آن به رنگ سفید یا قهوه ای بودند. از حیث نقوش، ظروف سفالین یونان کامل‌ترین ظروف دنیای قدیم می‌باشند زیرا غالباً حتی یک داستان و یا یک واقعه تاریخی را نشان می‌دادند.

در قرن چهارم پیش از میلاد در ناحیه (تاناگرا) نزدیک آتن، هنرمندان سفال ساز دست به ساختن مجسمه‌های کوچک سفالین زدند که بسیاری از آنها امروز به منزله شاهکارهای بزرگی در موزه لوور و در موزه لندن معرفی گردیده اند. ظهور اسلام باعث شد که تمام تمدن های کهن با یکدیگر رابطه نزدیک پیدا کردند و هنرمندان از سبک های مختلف، تقلید و اقتباس نمودند. صنعت سفال سازی یکی از صنایعی بود که در دوران اسلامی ترقی فوق العاده یافت. از افغانستان تا ایران و آسیای صغیر و مصر و آفریقای شمالی و اسپانیا، یک سبک تقریباً متحدالشکل، کوزه و کاسه های سفالین به وجود آمد که در نظر اول همه شبیه به یکدیگر می نمایند ولی با دقت مختصری می توان دریافت که هر کدام دارای خصوصیاتی هستند که آن را از یکدیگر مشخص و متمایز می نماید..

منشأ و مبدأ تمام ظروف اسلامی در ایران ساسانی قرار دارد جز اینکه نقش و شکل آن در کشورهای مختلف متمایز می گردد. یکی از مراکز بزرگ کوزه گری در اوایل دوران اسلامی شهر نیشاپور بوده است. در شهر نیشاپور ظروف سفالین مانند بشقاب لب تخت و کاسه آش خوری پایه دار یا بدون پایه و ماست خوری و دیزی و آب خوری و سبد می ساختند که از حیث ظرافت و مرغوبیت جنس، بی مانند بود و نقوش آن کمتر شباهت به نقوش ظروف چینی داشت.

مرکز دیگر، شهر سامره نزدیک بغداد بود. هارون‌الرشید خلیفه عباسی به کارگاه های کوزه گری دستور داده بود سفال هایی ساخته شود که شباهت به ظروف طلا پیدا کند. در دین اسلام به کار بردن ظروف طلا ممنوع بود ولی هارون‌الرشید به تجمل علاقه زیاد داشت.

از کشور چین متخصصانی به سامره آمدند و حتی خاک چینی (سلّادون) را به بغداد آوردند و بالاخره موفق شدند ظروف زرین فام را به وجود آورند. این ظروف شفافیت و برق طلا را داشت و ورقه ای طلایی که در زیر لعاب قرار داده شده بود باعث می گردید که آن سفال ها شبیه به ظروف زرین می شدند.

در کارگاه های کوزه گری در شهر ری نیز ظروف زرین فام ساخته می شد و نمونه‌هایی از آن در موزه ایران باستان دیده می شود. در همین زمان در قاهره نیز کوزه گران دست به ساختن ظروف زرین فام زدند و به این طریق سبکی واحد بین هنر کوزه گری در کوزه های شرقی به وجود آمد.

مدت ها شهر ری و سامره و قاهره مراکز مهم کوزه گری بودند و هر روز نقش و لعاب کوزه‌ها تکمیل می‌شد. روی ظروفی که در قاهره ساخته می‌شد نقش انسان بسیار دیده می شود در حالی که هنرمندان سامره و ری بیشتر به نقش حیوانات و پرندگان و خطوط هندسی علاقه داشتند.

فن سفال سازی حفظ کرد، به طوری که کلمه (کاشی) مترادف با کلمه ‌(سرامیک) شد و امروز نیز با کلمه کاشی، کاشی را به جای کلمه آجرهای نقوش لعابدار به کار می بریم.

در قرن ششم و هفتم هجری شهر کاشان و گرگان از نظر هنر کوزه گری شهرت فوق العاده یافته و کاشان تا قرن دهم و یازدهم شهرت خود را در آنچه را که هنرمندان سامره در عهد خلفای عباسی نتوانسته بودند کاملاً از عهده برآیند، کوزه گران گرگان و کاشان به وجود آوردند. در حقیقت ظروف سفالین زرین فام کاشان و گرگان در قرن ششم و هفتم هجری شباهت کاملی به ظروف طلا دارند.

در سال های اخیر از ناحیه گرگان، ظروف زرین فام بسیار زیبایی به دست آمد که امروز در موزه ایران باستان نشان داده می شوند. این ظروف به قدری تمیز و دست نخورده باقی مانده‌اند که بینندگان در نظر اول در کهنه بودن آن شک پیدا می‌کنند. داستان پیدایش این ظروف این است که سلطان محمد خوارزم شاه، در مقابل چنگیز به ناحیه گرگان عقب نشینی کرده بود و چنگیز گفته بود که هر نقطه ای را که سلطان محمد در آن قدم گذارد با خاک یکسان خواهد شد.

مردم گرگان از ترس، تمام اشیاء قیمتی خود را که در میان آن ظروف گلی زرین فام نیز وجود داشت داخل در خمره های بزرگی قرار دادند و در زیر خاک جلگه ترکمنستان پنهان کردند و آن ناحیه را موقتاً ترک نمودند تا پس از خاموش شدن جنگ مجدداً به آن دسترسی پیدا کنند. ولی دیگر برنگشتند و به این طریق گنجینه‌هایشان به دست کاشفان امروزی افتاد.

معلوم نیست به چه علت از قرن هشتم و نهم یعنی در ایام حملات ایل تیمور به ایران، ظروف متعدد و قابل توجهی در ایران به دست نیامده، زیرا با وجود حملات لشکریان تیمور در همین مدت هنرهای دیگر ایرانی مانند هنر نقاشی و معماری ترقی فوق‌العاده کرد. ولی در این مدت در اصفهان کاشی های معرق (موزائیک) بسیار زیبایی به وجود آمد که بهترین نمونه آن آرامگاه در امام و هارون ولایت در اصفهان می باشد. ولی در این زمان در شهرهای دمشق و بغداد و قاهره ظروف سفالین به زندگی خود ادامه دادند و اشکال و نقوش جدیدی به وجود آمد.

هنر سفال سازی شرقی در این فاصله به جنوب ایتالیا، به ناحیه سیسیل و اسپانیا نیز مهاجرت کرد و هنر سرامیک ایتالیایی را تحت نفوذ هنر مشرق زمین قرار داد.

در قرن 10 و 11 هجری، ‌پادشاهان صفوی در اصفهان هنر سفال سازی را به منتهای درجه کمال خود رسانیدند. نمونه های بسیار زیبایی از ظروف سفالین ایران در عهد صفوی در موزه ایران باستان و موزه لوور و موزه ارمیتاژ و موزه لندن موجود است.

در همین مدت در کشور ترکیه نیز به تقلید از سرامیک اصفهان ظروف سفالین لعابدار و کاشی های بسیار زیبا ساخته شد که زینت بخش مساجد و کاخهای سلطنتی گردید.

هنر سفال سازی در دوران صفوی به قدری پیشرفت کرده بود که در قرون 13 و 14 هنرمندان به تقلید از شاهکارهای آن عهد اکتفا کرده و نتوانسته اند ابتکاری از خود نشان بدهند.

در زمان پادشاهی رضا خان پهلوی هنرهای زیبای کشور تصمیم گرفته هنر سفال سازی قدیم را احیاء کرده و مانع این شود که اصول فنی و هنری مربوط به آن فراموش شود و برای این منظور عده کثیری از استادان اصفهانی و کاشی و سایر مراکز مهم را در استخدام هنرهای زیبای کشور درآورد و تمام وسایل لازم را در اختیار آنها قرار داد و ضمناً وسایلی فراهم نمود که آن هنرمندان بتوانند هنر خود را تکمیل کنند. و امروز نمونه های بسیار خوبی از هنر سفال سازی ایران در موزه هنرهای ملی موجود است که نشان می دهد هنوز ذوق و سلیقه کوزه گران ایرانی از میان نرفته و قادر به ایجاد شاهکارهای هنری می باشند.

در کشورهای دیگر اسلامی مانند هند و پاکستان و مصر نیز هنر سفال سازی راه تکامل را پیموده است و گاهی نیز، بیش یا کم تحت نفوذ هنر سرامیک فرانسوی و ایتالیایی قرار گرفته است .

در ازبکستان امروز، کوزه‌هایی می‌سازند که هنر قدیم و جدید را با روش بسیار مناسبی ممزوج کرده و شاهکار هنری جدیدی به وجود آورده است و من بهترین نمونه‌های آنرا در موزه هنرهای شرقی در مسکو دیدم.

در شش هزار سال پیش از میلاد اولین نشانه پیدایش کوره پخت، در صنعت سفال دیده می شود و در سه هزار و پانصد سال پیش از میلاد چرخ سفالگری ساده ای که با دست حرکت می کرد ساخته شد. پیدایش چرخ سفالگری تحوّل بزرگی را در ین صنعت بوجود آورد.

از آغاز نیمه سده گـذشته باستان شناسان تعـداد زیادی ظروف سفالی و اشیاء دیگـر در منطقه ای از مشرق ایران تا عراق و از قفقاز با دره سند را از زیر خاک بیرون آوردند. سفال هـای پـیش از تاریخ که در این مـنطقه وسیع یافت شده در شیوه و سبک ساختـن تقریباً با مخـتصر تـغـیـیر یکـنواخت و در سطح فـنی بطرز اعـجاب انگـیزی پـیـشرفـته است.

نخستین نمونه های آن از شوش در ایلام که اولین سکونت گـاه ایرانیان در پای فلات ایران بود به دست آمد. سفال های شوش نه تنهـا مربوط به خود شوش است بلکه سفالینه هـایی که از تـپه موسیان در ۱۶۰ کیلومتری شوش و از سومر و تـل حلف در عراق و از شمال غربی هـندوستان و بلوچستان، یا از فلات ایران در تـپه گیان و تپه حصار و تورنگ تـپه و سیلک، یا در قسمت شرق تا آنائو که امروز در تـرکستان روسیه است جزو طبقه سفال های شوش نامیده می شود. سفال هایی که بنام شوش اول معروف است متعلق به زمانی است که از ۳۵۰۰ تا در حدود ۲۵۰۰ پیش از میلاد مسیح می باشد. در اینجا باید متذکر شد که مردمانی با تمدن نوسنگی نیز در ایالت کانسوی چـین پیدا شدند و ظروف سفالی آنها ویژگی هـایی همانند ظروف سفالی شوش از لحاظ روش و فن تولید دارد.

 تاریخچه سفال در ایران:

هنرمند سفالگر به تقلید از آفریدگارش گل را برمی گزیند، تا هنری بیافریند شگفت انگیز، او با دستانش می آفریند، حال باید در آن روح بدمد!! او از روح هنرمندانه اش در آن دمید تا هنری به وجود آورد. او با خود شمه ای از عالم ملکوت را با روح هنرمندانه‌اش به زمین آورد تا در قالب هنرمند به بازآفرینی بنشیند. اولین بار شاید انسان با الهام از گل های خشک شده در کنار آتش حین پخت غذا اندیشه سفالگری به ذهنش آمد. به روایت تاریخ ایرانیان اولین سفالگران بودند و اختراع آن را به زنان نسبت داده اند، پر بیراه نیست که دقت و ظرافت زنانه بوجود آورنده این هنر ستودنی باشد. نقش های روی سفال کتابی است پر رمز و راز که اندیشه های انسان هایی پیش از تاریخ را بر ما مکشوف می کند. باستان شناسان و محققان از طریق این نقش ها، تاریخ اجتماعی انسان های آن دوره را به نگارش در آوردند. در این مجموعه ما سعی کرده ایم به معرفی این هنر بپردازیم. تا هم علاقمندان به این رشته با تاریخچه این هنر بیشتر آشنا شوند و هم کسانی که می خواهند به این هنر بپردازند از مراحل خلق این آثار بیشتر بدانند. ما سعی کردیم تنها به معرفی کوتاه برای علاقمندان بسنده نکنیم و گامی فراتر برای کسانی که به این هنر می پردازند برداریم و به صورت تخصصی درباره مواد ساخت، مراحل تولید و بحث آسیب شناسی (که بحث کم وبیش جدیدی در مقوله آثار هنری است) بپردازیم تا از این طریق بستر مناسبی برای مطالعه هنرهای سنتی فراهم کنیم.

تاریخچه سفال پیش از اسلام:

در شش هزار سال پیش ازمیلاد اولین نشانه پیدایش کوره پخت، درصنعت سفال دیده می‌شود و در سه هزار و پانصد سال پیش از میلاد چرخ سفالگری ساده ای که با دست حرکت می‌کرد ساخته شد. پیدایش چرخ سفالگری تحوّل بزرگی را در ین صنعت به وجود آورد.

از آغاز نیمه سده گـذشته باستان شناسان تعـداد زیادی ظروف سفالی و اشیاء دیگـر در منطقه ای از مشرق ایران تا عراق و از قـفـقاز با دره سند را از زیر خاک بیرون آوردند. سفال هـای پـیش از تاریخ که در این مـنطقه وسیع یافت شده در شیوه و سبک ساختـن تقریـباً با مخـتصر تغییر یکنواخت و در سطح فـنی به طرز اعجاب انگـیزی پیشرفته است. نخستین نمونه های آن از شوش در ایلام که اولین سکونت گـاه ایرانیان در پای فلات ایران بود بـه دست آمد. سفال های شوش نه تنها مربوط به خود شوش است بلکه سفالینه هایی که از تپه موسیان در 160 کیلومتری شوش و از سومر و تـل حلف در عراق و از شمال غربی هندوستان و بلوچستان، یا از فلات ایران در تپه گیان و تپه حصار و تورنگ تپه و سیلک، یا در قسمت شرق تا آنائـو که امروز در ترکستان روسیه است جزو طبقه سفال های شوش نامیده می‌شود. سفال هایی که بـه نام شوش اول معروف است متعلق به زمانی است که از 3500 تا در حدود 2500 پـیش از میلاد مسیح می‌باشد. در اینجا باید متذکر شد که مردمانی با تمدن نوسنگـی نیز در ایالت کانسوی چین پـیدا شدند و ظروف سفالی آنها ویژگی هایی همانند ظروف سفالی شوش از لحاظ روش و فن تولید دارد.

سفال نقاشی شده سیلک:

کهن ترین ظرفی که در ایران یافت شده است، ظرف سیاه دود آلودیست که همانـند قدیمی‌ترین ظروف سفالی است کهن در جاهای دیگـر پیدا شده است. نخستیـن ظرف هـای سفالی که با روش کربن 14 تاریخ آن به دست آمده و متعلق به هزاره چهـارم پـیش از میـلاد مسیح است در بین النهـرین یافت شده است.

 کهن ترین سفالی که در ایران یافت شده متعلق به همان دوره است. این ظرف دست ساز نسبتـاً ابتدایی به دنـبال خود ظرفی سرخ با لکه های سیاه ناشی از پـخـت ناقـص داشـت. پـیـشرفت فـنی در حرفه کوزه گری سبب به وجود آمدن سبک جدیدی شد، این سبک با تغییرات و وقفه هایی که داشت بـیش از 2000 سال در بعضی از مناطق فلات ایران دوام کرد.

معروف ترین پیـشرفت های فـنی در رشته سفالینه سازی از این قـرار است:

- بدنه ای از خاک رس ظریف که بدون تردید آبدیده شده است. این ظرف در کوره پخته می‌شد و رنگ آن لیموئی، کرم، زرد، صورتی یا گاهی اوقات سرخ تیره بود. تیغه های کرم یا لیمویی رنگ که پیدا شده است نشان می‌دهد که پخت آن در اتمسفر احیا کننده ای انجام شده است.

- تمام ظروف دارای ضخامت یکنواخت است، آنهایی که بلندیشان بیش از 10 سانـتـیمتر بود 0.3 سانـتیمتر ضخامت داشتند و بزرگ ترین آنها که پیدا شده است 30 سانتی متر ارتـفاع و 0.95 سانتی متر ضخامت داشت.

- گردی کامل و بعضی علاماتی که در موقع چرخ دادن آن به دست آمده نشان می‌دهـد که لااقـل در آنروز چرخ کوزه گری با سرعت کم که پیش درآمد چرخ های فعلی کوزه گری است به کار برده می‌شده است.

- تمام ظروف پیدا شده در دوغ آب خاک رس بسیار نرمی‌فرو برده شده بود که سطح آنها را اینقدر صاف کرده است.

- یک ماده رنگی که از گرد اسید آهن آبدار و اکسید منگنز ساخته شده بود درآمیخته فوق به کار برده می‌شد. در پخت دوم این رنگ ها سیاه و قهوه ای سیر می‌شد.

- پیش از پایان هزاره چهارم قبل از میلاد چرخ کـندر و کوزه گری به صورت چرخ تـند امروزی درآمد. لااقل این موضوع در مورد سفال هایی که سیلک در مرکز ایران تپه حصار در شمال شرقی ایران پیدا شده است، صدق می‌کند.
- تقریباً در همان زمان نوعی از کوره در ایران به وجود آمد که آتشخانه آن در زیر محل سفال ها بود و یک در آجری آنهـا را از هم جدا می‌کرد، کوره ها باید از این نوع باشند. تا نظارت و بررسی اتمسفر لازم برای تولید رنگ های کرم و نخودی عملی باشد. این نوع کوره ها هنوز در سراسر کشور از طرف کوزه گران و آجرپزان به کار برده می‌شود و هنوز هـم رنگ نخودی را برای آجر ترجیح می‌دهند.

- سفال های قالبی در تپه حصار و تل باکون در جنوب ایران پیدا شده است. در قسمت های مختلف کشور قالب های گلی پخته شده برای تولید زیاد مجسمه های متعـلق به سال های 2500 تا 1750 قـبل از مسیح به دست آمده است.

- سفالینه های خاکستری رنگ با لعاب سیاه درخشان ابتدا در حدود 2000 پیش از مسیح در تپه حصار و در سیلک به وجود آمد. این سفال ها که در کوره احیا کننده پخته شده اند، اولین نوع سفالسازی لعـابی است که از آن اطلاع داریم. اینجا بجاست یادآور شویم که لعابکاری سفال در قرون وسطی در کاشان متداول گردید، و کاشان تنها چند کیلومتر دورتر از سیلک است.

تـمام این پـیـشرفـت هـای فـنی در مـدت کوتاهی سفالسازی را یکی از حرفه های سامان یافـته کـرد. و از آن تاریخ تا کنون به همین نحو باقی مانده است. اما مهارت و استادی کوزه گران باستان تنها از نظر فنی نبوده است، زیبایی این فراورده ها فوق العاده است. به کار بردن رنگیزه های اکسیدی با قـلم مـو با حرکات متوالی کاملاً مشهود است. تـزئینات نقـش حیوانات و نباتات را تقریباً با طرح هندسی دقیق نشان می‌دهـد.

 تاریخچه سفال دوره اسلامی:

تازیان در زمان کوتاهـی سراسر خاک ایران را گـشودند، اشغـال ایران از طرف تازیان ابتدا اثری در کار سفالسازی نـداشت، اما وقـتی که در سال 750 میلادی خانواده ایرانی ابوالعـباس بر تخـت خلافت بغـداد تـکـیه زد، فعـالیت فرهـنگی ایرانیـان بار دگـر آغاز گـردید.

اسلام به کار بردن ظرف های گران قیمت فلزی به ویژه زر و سیم را غدغن کرده است. از اینرو بار دگر طبقه حاکمه خریدار ظرف های سفالی شدند و آماده شدند که سفال هـایی که بـسیار خوب آراسته شده و از لحاظ هنری در سطح والایی قـرار داشت بخـرند. رفته رفته پیشینه سفالگری در بسیاری از مراکز سفالسازی ایران بنیاد گرفت و صاحبان این کارگاه ها استادان فن را به کار گرفتند.

نوشته ای که در سنگ محراب امامزاده یحیی ورامین در نزدیکی تهران هـست، افتخار ساختن محراب را به سه کس یعـنی سفالساز، طراح نقشه و خوش نویس می دهـد.

از لحاظ تاریخی دروه اسلامی ‌به سه بخش تقسیم می‌گردد:

1- دوره اولیه اسلامی‌تا آغاز سده یازده میلادی

2- دوره میانه اسلامی‌شامل پادشاهی سلجوقیان و مغول ها

3- دوره متأخر اسلامی‌از زمان صفویه تا به امروز

دوره اولیه اسلام:

در دوره اولیه اسلام، سفالساز افتاده و متواضع ایرانی در هـمان زمینه پارت ها و ساسانیان کار می‌کـرد. ظرف های وی بی لعاب بود و در قالب فشاری ها آن را آراسته کرده، تزئین می‌داد و یا ظرف هایی از لعاب آبی یا فیروزه ای می‌ساخت. اینگونه قالب های فشاری از خاک رس بی لعاب ساخته می‌شد و پـیش از پختن آن را برای آرایش ظرف کنده کاری می‌کردند.

در دوره اولیه سفالگـری ظرف های چینی که از چین آورده شد سبب تـشویق و تحریک ایرانیان در توسعه صنعت سفالسازی شد. ثعالبی و بیرونی دو نفر از مورخین مشهـور درباره انواع سفال هـایی که از چین آورده شد شرحی نگاشته و مرغوبیت آن را ستوده اند.

محمد بن الحسین می‌نویسد که فرماندار خراسان در سال 1059 میلادی بیست تکه ظروف چینی از کشور چین دریافت کرد و آن را به بارگاه خـلیفه بغداد فرستاد؛ و سفالسازان داخلی را تشویق به ساختن سفال هایی شبیه به آن کرد. در حقیقت در اثر تشویق فرمانداران و حکام محلی، نوآوری ها و اختراعات زیادی در فن بدل چینی سازی و تقلید چینی های دوره تانگ در ایران به وجود آمد. سفالسازان ایرانی در تقلید از چینی های سبک تانگ در ایران به وجود آمد.

سفالسازان ایرانی در تـقلید از چینی های سبک تانگ آنقدر استاد بودند؛ که در نظر اول هـمه مصنوع آنهـا را به جای چینی اصل می‌گرفتند.

کوششی که سفالسازان ایرانی در تقلید چینی های کشور چـین در دوره های اولیه اسلام کرده اند سبب کشف مجدد لعاب مینایی قلع گردید. در سده هشتم پیش از میلاد مسیح آشوری هـا اکسید روی را در لعاب های سربی خود برای به دست آوردن رنگ سفید کدر به کار برده اند. چون آخرین کار برای این فن در خاور نزدیک را می‌توان از آجرهای لعابی که در شوش و تخت جمشید در سده پنجم ساخته شده است ثابت کرد؛ بنابراین وقتی می‌گوییم بعـد از 1500 سال دوباره آن را بازیافتند بی دلیل نیست. این لعاب جـدید که سطح کاملاً سفید درست می‌کرد، کاربرد گل و رس سفـید را از بین برد و از ایران به سرعـت به تمام کشورهای اسلامی‌تا اسپانیا گسترش یافت. در آنجا پایه و اساس سفالسازی اسپانیایی- آفریقایی گردید که در جزیره اسپانیایی مایورکا ساخـته می‌شد؛ از آنجا به نام ماجولیکا به ایتالیا آمد و طولی نکشید که ایتالیا نیز آن را تولید کرد. از ایتالیا به آلمان و هلند و انگلستان رفت. در هلند و انگلستان به نام چینی آلات دلفت معروف گردید.

 یکی دیگر از اختراعات ایرانیان در صنعت سفالسازی رنگ های مینایی بود که قبلاً در سال 883 میلادی آغاز گردیده بود. اشیائی که رنگ مینایی بر آنها زده شده است - سفالسازان چینی هیچگاه این رنگ را به کار نبرده اند - در کارگاه های کوزه گری فوسطاط نزدیک قاهره و در عراق پیدا شده است. ولی بیشتر دانشمندان امروزه بر این باورند که رنگ مینایی یک اختراع ایرانی است. رنگ مینایی در اسپانیای افـریقا در کارگاه هـای کوزه گـری معـروف پاترنا و والنسیا به کار برده می‌شد، و در سال 1500 میلادی به ایتالیا رسید.

سه نوع رنگ مینایی وجود دارد:

1- رنگ مینایی طلایی ساده روی زمینه سفـید

2- رنگ مینایی جگـری در زمینه سفـید یا مخـلوط با سایر رنگ ها

 3-رنگ مینایی چـند رنگ با درخشندگی فلز مس یا نـقره، یا اگـر روکش آن بسیار نازک باشد، رنگ مینایی زرد، قهـوه ای یا زیتونی بر زمینه سفید. رنگ مینایی در زمان سلاطین سلجوق و مغول در کاشان به اوج تـکامل خود رسید.

در زمان سلجوقـیان (1037 - 1147 میلادی) جهـش چشمگـیری در تـمام هنرها، صنایع و عـلوم پدید آمد. با اینکه سلجوقیان در اصل ترک بودند ولی خود را با روش زندگی ایرانیان تطبـیق دادند. در مورد سفالسازی این دوره باید گفت "عصر طلایی چینی سازیست"؛ در این دوره تمام روش های فنی شناخته شده به کار برده می شد: حکاکی، برجسته کاری، شبکه سازی، قلمزنی رنگ زیر یا روی لعاب، مطلا کاری و میناکاری. چـنین به نظر می آید که در آن دوره نقاشان و طراحان استاد سفالساز را یاوری می کردند و این امری عادی بوده است.

کوشش مستمر سفالسازان ایرانی برای اینکه بتوانند با چینی هـا و لعاب های ساخت کشور باستانی چین برابری کنند موجب بوجود آمدن دو اخـتراع در ایران گـردید، اولین اختراع ترکیب خمیر نرم با آمیخته زیادی از دُر کوهی و دیگر کشف مجدد لعاب قلیانی که برای آخرین بار در مصر باستان بکار می رفت. دانه های دُر کوهـی و خمیر شیشه ای لعاب قلیایی را به خاک رس اضافه می کردند، پس از پختن رویه نیمه شفاف و سخت و به هـم چسبیده ای به دست می آمد، و این هـمانند ماده و خمیری بود که در سده هجدهم در اروپا به عـنوان خمیر نرم چینی شناخته شده بود. برای به دست آوردن لعاب شفاف با اکسید قلع کار می کردند. تـنه ظرف را اغلب کنده کاری کرده و با لعـاب یکـدست می پوشاندند، این فن را لقابی می گفتند.

تحول در فن رنگ آمیزی در سفالگری سلجوقی:

متداول شدن لعاب های قلیایی سبب شد که فن رنگ آمیزی جدید به وجود آمد. آمیخته مس در لعـاب سرب معـمولاً رنگ فـیروزه ای تیره یا سبز زنده به وجود می آوردند؛ ولی همین مس در لعاب قلیایی رنگ نیلی سیر درست می کرد. لاجورد کاشی (کوبالت) در لعـاب قلیایی رنگ آبی مشکی (لاجوردی) می ساخت. در نزدیکی قـم و کاشان معـادن لاجورد کاشی (کوبالت) هست و احتمال دارد که استفاده از کوبالت از همانجا آغاز گـردیده باشد. از جمله لعـاب هـای دیگری که عموماً در لعـاب های قلیایی به کار می رفت عبارتنداز: فیروزه ای روشن، سبز روشن، یشمی، سرخ ارغوانی و زرد ملایم که اغلب آرایه زر هـم به آن افزوده می شد. ترکیب طلا در لعاب یا به صورت زر گداخته و یا به حالت سریشی بود.

با استفاده از این زرورق، کوزه گر ایرانی دو شیوه تازه لعابسازی پیدا کرد که به نام مینایی و هفت رنگ شناخته می شد. برای ساختن لعاب مینایی کوزه گر، خمیر شیشه قلیایی و رنگیزه ها را در کوره می گداخت و به صورت لعاب مورد نیاز در می آورد. پس از خنک شدن آن را گرد می کردند و هنگامی که این لعاب روی ظرف داده شده و به کـوره برده می شد رنگش تغییر نمی کرد و نقاش و تـزئین کار قـبل از وقت می دانست که لعاب پس از پخته شدن، چه رنگی خواهد داشت و همین امر سبب شد که دامنه تعـداد رنگ ها را گسترش دهد.

تحول در لعاب کاری در سفاگری ایرانی قرن 13 میلادی:

در سده سیزدهم اصلاحاتی در لعـاب مینایی پدید آمد، و به نام لعاب های قلم مویی شناخته شد. در این شیوه با قـلم مو رنگ لعـابی را که مقدار اکسید آن زیاد بود روی تنه ظرفی که قبلاً در کوره رفته بود می زدند و خطوط منقش آن را می آراستند. این رنگ ها در پخت دوم مشخص تر می شد، و سپس ظرف در لعاب یکدست فیروزه ای و یا عاجی فرو برده شده و برای بار سوم به کوره می رفـت. چون رنگیزه هـا را با قلم مو و خیلی رقیق زده بودند شره نمی کرد و لکه دار نمی شد. مراکزی که ظرف های لاجوردینه تهیه می کردند، ری و کاشان بودند، علی ابن یوسف و ابوطاهر حسین از کوزه گران به نام ری بودند.

سفالسازان کاشی در ساختن محراب ها بسیار استاد بودند. قـبلاً محراب ها را گچبری می کردند. محراب کاشی بسیار زیباست و صدها کاشی مینایی و درخشان بزرگ که خوب هم به هم سوار شده و اغلب هم کنده کاری شده، محـراب را تشکیل می دهد. این محراب ها نیز نتیجه همکاری نزدیک میان سفالساز و نقاش آرایه گـر است. این کلمات در سنگ نبشه محـراب امامزاده جعفر در قم دیده می شود: "در دهـم ربیع الثانی 738 (6 نوامبر 1337 میلادی) در کاشان در کنار سید رکن الدین محمود بن سید زین الدین غضایری به دست جناب مستطاب جمال نقاش ساخته شد". دو نقاش دیگـر که در آراستن کاشی های ستاره ای و ضرب در نامبردارند به ترتیب عبارتند از: ابوروفظا که در حدود سال1200 میلادی می زیست و دیگـری طاهـر الدین که در حدود سال 1263 میلادی کار می کرد. در روی یکـی از کاشی هایی که از نقاش نخستین باقی مانده است این کلمات خوانده می شود: " در شب های میان سه شنبه و چهـارشنبه، در آخرین روز صفر سال 600 هـجری ساخته شد.

دوره متأخر اسلامی:

هنگامی که شاه اسمعیل در سال 1501 میلادی پس از 850 سال فرمانروایی بیگانگان بر تخت نشست و نخستین شاه دودمان صفویه گردید، بزرگی و عظمت ایران آغاز گردید؛ و تا دویست سال ادامه داشت. در زمان شاه عباس بزرگ این عظمت به اوج خود رسید (1587 - 1620 میلادی) آوازه شکوه و جلال دربار شاهنشاهی او به دربارهای اروپا رسید، و سفیرانی از بسیاری از کشورهای اروپا به پایتخت وی یعنی اصفهان آمدند. شاه عـباس خود صنعـتکار و بازرگـانی باهوش بود. استادان فن را از امپراطوری پهناور خود جمع کرد و در اصفهان یا پیرامون آن جای داد و کارگاه های صنعـتی شاهی بـیشماری بنیاد نهـاد. به پـیشه وران جزء و صنایع خصوصی نیز کمک می کرد. هنگامی که از بازرگانان و نمایندگان کمپـانی هند شرقی هلند که دژی در جزیره هـرمز در خلیج فارس داشتند، شنید که آنها مشغـول تجارت ظروف چینی کشور چـین هستند؛ از بازرگـانان چینی دعوت کرد که چینی های زیـبای خود را از راه خشکی برای صادرات به اروپا به کشور وی بفـرستند و بدین ترتیب کمپانی هلندی را از میدان خارج کرد. خود شاه گـردآورنده تعـداد زیادی ظروف زیـبای چـینی بود؛ مجـموعـه چینی های وی هنوز در آرامگـاه خانواده شیخ صفی در اردبیل وجود دارد. این امر نفوذ صنعـت چین را دوباره برگرداند و سفالسازان ایرانی بار دگر در کار چینی سازی کوشیدند و شیوه کار کاشان را کامل کردند و کائولین سفید نرمی را که در نائین و عـلی آباد پـیدا شده بود به کار بردند و با لعاب خمیر شیشه قلیایی که قـبلاً گـفتیم درهـم آمیختند.

چـون سفال های ایرانی بدل چینی بود شاه عباس 300 کوزه گر چینی را به ایران دعوت کرد تا سفالسازان ایرانی در صنعت چینی سازی آموزش دهـند. رهبر این عده مردی بود که در افسانه های ایرانی به نام "من او هـر" شناخته شده است. جهانگردان اروپایی که در آن زمان به ایران مسافرت کرده اند، مرغوبیت و جنس اعلای فراورده های داخلی را تحسین کرده اند.

در سده هجدهـم و نوزدهـم که شاهان و فـمانروایان ایران ضعیف بودند، سقوط کلی در بیشتر صنایع و حرفه ها پـدید آمد؛ ولی سفالسازان به ساخت ظرف های زیبای خود ادامه دادند؛ به طوری که در دوره شروع نوسازی ایران، زمان رضا شاه (1925-1941 میلادی) توانستند بیشتر کاشی های که از سردرهـا و گنبدهـای مسجدها و امامزاده های قدیمی ریخته بود با کاشی هایی به مرغوبیت کاشی های قرون وسطی تعمیر کنند.

 معرفی کاخ نیاوران:  

کاخ موزه اختصاصی نیاوران در فضایی به وسعت 3000 متر مربع در قسمت شمالی باغی با وسعت 110000متر مربع واقع شده که از زمان فتحعلیشاه قاجار به عنوان ییلاق و تفرجگاه استفاده می شد. در این باغ به غیر از عمارت کاخ اختصاصی کوشک احمد شاهی (که محل زندگی رضا پهلوی بوده)، موزه خودروهای سلطنتی، کتابخانه اختصاصی، کاخ صاحبقرانیه و موزه جهان نما و ساختمان های مرکز اسناد، روابط عمومی، بخش های اداری، مدیریت مجموعه، حراست، حفاظت، زمین تنیس، کافی شاپ، فروشگاه محصولات فرهنگی و بلیط فروشی و ... نیز وجود دارند. کاخ اختصاصی در سال 1336 توسط گروه مهندسی عبدالعزیز فرمانفرماییان و شرکت ماپ و با مهندسی محسن فروغی شروع به ساخت شد و در سال 1345 مورد بهره برداری خانواده محمدرضا پهلوی قرار گرفت. این کاخ با 9000 متر مربع زیر بنا و در سه طبقه (دو طبقه کامل و یک نیم طبقه) دارای 31 اتاق و سالن از جمله سرسرای اصلی (تصویر شماره 2)، سالن های پذیرایی و غذاخوری، سینمای اختصاصی، تالار آبی و اتاق انتظار میهمانان در طبقه همکف، اتاق رختکن و لباس های شاه در راه پله ضلع شمال غربی اتاق های آجودان شاه، علیرضا و فرحناز به همراه سرویس های بهداشتی و بخش های مربوطه، اتاق های مربوط به ندیمه فرح دیبا، رختکن، اتاق ورزش و حمام، اتاق مطالعه خصوصی، اتاق آرایش و خوابگاه فرح و اتاق های مطالعه و استراحتگاه و نشیمن و حمام مخصوص شاه که همگی در طبقه دوم کاخ قرار دارند و در نیم طبقه دفتر کار فرح دیبا و اتاق کنفرانس متصل به آن و مسیرهای ورودی آن و در ضلع جنوب شرقی بالکن داخلی نیم طبقه و بخش های مربوط به لیلا شامل اتاق های بازی و مطالعه، خواب، پرستار و حمام ها، سالن غذاخوری بچه ها و رختکن خانوادگی قرار گرفته اند.

این کاخ موزه دارای 33000 قلم شئی با ارزش فرهنگی تاریخی می باشد که شامل مجموعه هایی از جمله 49 فرش و قالیچه و کناره، 761 قلم منسوجات شامل البسه شاه و فرح و بچه ها، حوله و ملحفه و رومیزی و ...، 993 تابلوی نقاشی، 22000 قلم ظروف شامل چینی آلات، بلورجات و نقره آلات، 600 قلم مبلمان، 290 قلم لوازم برقی و روشنایی و لوستر، 1900 قلم لوازم تزئینی شامل گلدان و مجسمه و ... و کلکسیون های نمایشی شامل ظروف و گلدان های چینی سور فرانسه، قلمدان، مفرغ های لرستان، مجسمه های سفالین املش، سفال های آمریکای لاتین و تمدن های پرکلمبین، بلورهای تراشدار چک اسلواکی، شیشه های تاریخی، مجموعه های عاج و اشیاء تزئینی هند و چین و آسیای جنوب شرقی، مجموعه ای از گوبلن های قرن 17 و 18 فرانسه تابلوهایی که از نقاشان مدرن ایرانی و اروپایی که توسط فرح دیبا و به دستور او خریداری و جمع آوری شده بود.

از جمله شاخص ترین مجموعه های موجود در کاخ نیاوران تعداد 12 عدد سفال با ارزش متعلق به دوران اسلامی ایران می باشد که توسط فرح از مجموعه داران خصوصی خریداری شده و در ویترین اتاق انتظار میهمانان در طبقه همکف کاخ نمایش داده می شود.

ویترین سفال های ایرانی، اتاق انتظار، کاخ اختصاصی نیاوران

کوزه سفالی سرخروسی، مینایی، گرگان، قرن 7 و 8 ه.ق، ابعاد 23*7 ، شماره اموالی 2883

کوزه دسته دار، سفال ساده نخودی، پیش از تاریخ، (عصر آهن 3 ، دوره ماد)، ابعاد9*16 ، شماره اموالی 2882

کاسه سفالی نیشابور، نقوش تزئینی هندسی و خطوط کوفی، ابعاد30*10 ، شماره اموالی 2896

کاسه سفالی، احتمالاً گرگان، با کلمه الله در وسط به خط کوفی، ابعاد20 *9.5 ، شماره اموالی2894

کاسه سفالی ساوه با لعاب شیشه با طرح چهارماهی و خطوط ثلث، ابعاد 12*21 ، شماره اموالی 2942

کاسه کوچک سفالی فیروزه ای، با نقش ماهی های سیاه رنگ در ته کاسه، ابعاد19 * 10، شماره اموالی 2893

کاسه سفالی، ری، نقاشی زیر لعاب شفاف، نقوش انتزاعی و هندسی، ابعاد 21.5*10 ، شماره اموالی2895

کاسه سفالی نیشابور با لعاب چینی و نقوش انتزاعی دو طوقی، ابعاد 10.5 * 23.5، شماره اموالی 2943

کوزه کوچک دهن موشی، فیروزه ای اسلامی، ابعاد 14 * 7 ، شماره اموالی 2888

پیه سوز دوره اسلامی، آبی کمرنگ، ابعاد به قطر 8 ، شماره اموالی 2890

ریتون سفالی ساده سراسبی، دوره ساسانی، خلخال، ابعاد18*21 ، شماره اموالی 2892

منابع

1-    پرویز، عباس–تاریخ سرزمین ایران– انتشارات آگاه– 1390

2-    توحیدی ، فائق– فن و هنر سفالگری- چاپ هفتم– انتشارات سمت– 1389

3-    حاتم، غلامعلی– هنر و تمدن اسلامی 2- چاپ اول انتشارات پیام نور-1388

4-    قائینی، فرزانه– موزه آبگینه و سفالینه های ایران– معاونت معرفی و آموزش اداره کل آموزش انتشارات و تولیدات فرهنگی– 1383

5-    ملک شهمیرزادی، صادق– باستان شناسی و هنر پیش از تاریخ ایران–انتشارات مارلیک

6-    محمدزاده میانجی، مهناز– اشیا سفالین ایران

7-    نیر نوری، عبدالحمید– سهم ایران در تمدن جهان، بررسی های تاریخی ششم– ش 23  مهر 1350

پژوهشگر: آذین ثباتی