شنبه 20 آبان 1396 - 16:32

مقدمه

ارسی، چیدمان چوب و شیشه، یادگاری از روزگاران قدیم و الهام گرفته از طرح های اصیل اسلیمی که در ساخت درها و پنجره بناها به کار می رفت، اکنون دیگر متداول نیست و تنها در خانه های برجای مانده از قدیم دیده می شود. با توجه به آنچه در سفرنامه ها آمده است، می توان گفت ارسی در دوره قاجار در ایران متداول بوده است.

عناصر تزئینی معماری دوره قاجار تهران در کاخ های آن به طور چشمگیری دیده می شود. از جمله عناصر تزئینی ارسی ها هستند که طرح و نقشی خاص دارند؛ این دست ساخته های اصیل چوبی، هرچند در حال حاضر به دلایل مختلف دیگر ساخته نمی شود اما در سرتاسر ایران زمین در شهرها و روستاهای قدیمی هنوز وجود دارد و زیباتر از آن است که از یادها فراموش شود.

سبک های رایج معماری عصر قاجاریه در تهران به سه دوره تقسیم می شود:

دوره نخست: از ۱۲۰۰ تا ۱۲۶۸ هجری قمری که آن را دوره معماری سنتی ایرانی نام نهاده اند و در واقع ادامه سنت های معماری ایرانی است.

دوره دوم: از ۱۲۶۸ تا ۱۳۰۳ هجری قمری است که آن را معماری سنتی و تلفیقی می دانند. این شیوه از دوره سلطنت ناصرالدین شاه در طرح ساختمان های شاخص شهر تهران دیده می شود که به علت مسافرت های فرنگی شاه و درباریان نوعی غربزدگی ابتدایی در فرهنگ و هنر کشور به وجود آمده بود. در این دوره کاخ های بسیار زیادی به دستور ناصرالدین شاه احداث شد و با مشاهده بناهای باقی مانده از عصر ناصری این گونه استنباط می شود که در اکثر قریب به اتفاق ساختمان های شاخص این دوره در تهران، ظواهر معماری غرب همچون قوس نیم دایره، سقف شیب دار، سنتوری و غیره پدیدار گشته است.

دوره سوم: از ١٣۰٣ تا ١٣۴٣هجری قمری را شامل می شود که در آن همنشینی و ترکیب شیوه های معماری سنتی، تلفیقی و اروپایی مشاهده می شود.

کاخ صاحبقرانیه واقع در مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران نیز یکی از بناهای به جا مانده از دوران قاجار می باشد که ارسی های زیبا و چشم نوازی در آن به کار رفته است.

اُرُسی

اُرُسی گونه ای پنجره چوبی و شبکه دار کشویی است که با بالا و پایین رفتن باز و بسته می شود. بلندای ارسی از کف تا آسمانه است.

اُرُسی از عناصر معماری ایرانی و پنجره مُشـَبَّکی است که به جای گشتن بر روی پاشنه گرد، بالا می‌رود و در محفظه‌ای که روی آن قرار گرفته جای می‌گیرد و در اشکوب کوشک‌ها و پیشان و رواق ساختمان‌های سردسیر بسیار دیده می‌شود. نقش شبکه ارسی مانند پنجره‌ها و روزن‌های چوبی است و نمونه‌های زیبای آن در خانه‌های کهن اصفهان و کاشان و یزد (و انواع جدیدترش در تهران) بسیار است.

در لغت نامه دهخدا در معنای ارسی چنین آمده است: «قسمی در که عمودی باز شود. قسمی در که گشودن و بستن آن به بربردن و فرودآوردن است برخلاف درهای عادی که بیک سوی بدو سوی یمین و شمال باز و فراز شود. در که وقت گشادن بسوی بالا کشند و گاه بستن فرودآرند. دری از اطاق که درگاه آن رو بصحن باشد و دارای چارچوبی بود که این در در جوف آن حرکت کرده بالا و پائین رود.»

درباره ریشه این واژه اختلاف نظر وجود دارد. به نوشته پیرنیا اور به معنای بالاست و اُرسی یعنی پنجره‌هایی با لنگه‌های بازشو بالارونده. بنا به گفته فره وشی این کلمه از ارو یا (arus) پهلوی گرفته شده و به معنای سفید و روشنایی است.

بنجامین در وصف این نوع پنجره در سفرنامه خود می‌نویسد: ایرانیان به جای آنکه برای اتاق های خود به شیوه غربی چندین پنجره بسازند، همه را یکجا جمع کرده یک پنجره بزرگ یا در که از سقف تا کف اتاق می‌رسد برای اتاق در نظر می‌گیرند و این پنجره بزرگ را با قاب های مختلف به سه یا چهار قسمت تقسیم می‌کنند و در هر قسمت با به کاربردن شیشه‌های رنگی کوچک، نمای خارجی و داخلی زیبایی برای اتاق فراهم می‌آورند. ارسی در شهرهای مختلف نام های گوناگونی دارد؛ برای نمونه در یزد به «درهای شکم پاره» و در قزوین به «درهای چند چشم» موسوم است از جمله بناهای دارای ارسی می‌توان به ارگ کریمخانی، خانه محتشم، بنای دیوانخانه و باغ دولت‌آباد اشاره کرد.

لنگه‌های این پنجره به جای حرکت بر حول محور پاشنه، در درون یک چارچوب به سمت بالا و پایین حرکت می‌کند. ارسی غیر از چارچوب به سه قسمت آستانه، طبقه پایین یعنی لنگه‌های بازشونده و قسمت بالا که مخفی کننده لنگه هاست تقسیم می‌شود. قسمت بالا به صورت دو جداره ساخته می‌شود تا هنگامی که لنگه‌ها بالا کشیده می‌شوند در میان جداره‌ها پنهان شده منظره نامناسبی به اتاق ندهد.

ارسی ها معمولاً یکی از اضلاع چهارگانه اتاق را تشکیل می‌داد و از کف اتاق تا سقف ادامه پیدا می‌کرد. سطح پنجره‌های ارسی غالباً از شبکه‌های چوبی با نقش های هندسی بسیار ظریف و زیبا به صورت گره سازی یا قواره بندی و با استفاده از قطعه‌های شیشه رنگی یا ساده ساخته می‌شد.

پنجره‌های اُرسی عموماً به گونه‌ای ساخته می‌شد که تمام سطح بیرونی یک اتاق را در بر می‌گرفت. سطح مشبک پنجره‌های اُرسی چندین کارکرد داشت: نخست نور فضای درون را تأمین می‌کرد و سپس دید و منظر بیرون را در اختیار افراد درون فضا قرار می‌داد و از شدت نور آفتاب و گرمای آن می‌کاست. از اُرسی در فضاهای درونی نیز استفاده می‌شد، در جاهایی مثل بالاخانه‌ها و اتاق‌های گوشوارِ واقع در یک یا دو سوی تالارهای بزرگ و مرتفع؛ زیرا در اوقاتی که مجالسی مردانه در تالارها یا اتاق‌های بزرگ هفت دری یا پنج دری برگزار می‌شد، زنان در اتاق‌های گوشوار یا بالاخانه که در بالا و دو سوی تالار قرار داشت و از یک سمت به آن دید داشتند، می‌نشستند و به این ترتیب بر فضای تالار اشراف داشتند. سطح پنجره‌های اُرسی را گاه با نقوش گوناگون گره‌سازی و شیشه‌های رنگین و ساده می‌آراستند و ترکیب‌های بدیع پدید می‌آوردند. ارسی برخلاف تصور بعضی‌ها به تقلید از معماری روسی در ایران پدید نیامده و نمونه‌های جالبی از ارسی در بناها و نقاشی‌ها، پیش از آن‌که معماری چشمگیری در روسیه پاگرفته باشد، مشاهده شده است.

بدنه ارسی با چوب به شیوه منبت کاری و مشبک (گره چینی) و نقش های متنوع هندسی و گیاهی ساخته می شود و سپس درون شبکه های چوبی شیشه های رنگی کار گذاشته می شود.

ارسی ها معمولاً مستطیل شکل هستند و بخش فوقانی آن ها را تا زیر سقف به شکل مستطیلی یا هلالی یا ضربی که با شیشه های رنگی زینت داده می شد تکمیل می کرده اند. اینگونه در و پنجره برای تنظیم و ملایم کردن نور در خانه های آفتاب گیر مناطق گرمسیری کاربرد وسیعی داشته و بسیار مناسب بوده است.

ولیکن ساخت ارسی در سایر مناطق نیز کم و بیش رواج داشته است. ارسی معمولاً از 1 تا 6 لنگه ساخته می شده است و در بعضی مواقع در ارسی آیینه کاری نیز به کار می بردند. یکی از مکان های دارای اروسی همراه با شیشه های رنگی حسینیه شیراز در شیراز می باشد.

هنر ارسی سازی پیوندی بین ‏نازک کاری چوب، شیشه بری و نجاری و طراحی است. کار با چوب به طور عمده به شش رشته نجاری، نازک کاری، ‏نجاری نازک کاری، منبت کاری، معرق کاری و خاتم کاری تقسیم می‌شود که ‏هر کدام زیبای خاص خود را دارد یکی از رشته‌های کهن و زیبای کار با چوب، ‏نجاری نازک کاری یا اروسی سازی است.

در هنر ارسی سازی هیچ میخ و ‏چسبی به کار نمی‌رود و تمام نقش و نگار‌های ارسی به وسیله اتصالات ظریف ‏چوب (کام و زبانه) به هم وصل می‌شوند. برای این کار ابتدا طرح اولیه با ‏اطلاعاتی از هندسه و مثلثات روی کاغذ تهیه می‌شود و سپس با دقت و ظرافت ‏فراوان چوب‌ها بریده می‌شود و شیشه‌ها با مهارت خاصی کنار هم چیده می‌‏شود و تمام اتصالات با فنون زیبای نجاری به هم متصل می‌شوند.

صنعت نجاری هنگامی‌ که با هنر ‏طراحی و ظرایف نازک کاری تلفیق شود حاصل آن پدیده ای زیبا و جذاب است ‏که ارسی یکی از این پدید‌ه‌ها است.

تاریخچه اُرُسی

در ارتباط با تاریخ ورود شیشه های جام رنگی به ایران و ساخت ارسی ها در معماری اطلاعات دقیقی وجود ندارد و تنها منابع موجود سفرنامه هایی مربوط به دوران قاجار است.

شاردن سیاح فرانسوی که در دوره صفوی به ایران آمده، ضمن شرح خانه ها و تزئینات آن ها، می نویسد: "پنجره های اتاق های عامه مردم از چوب چنار ساخته شده، اما پنجره های خانه اعیان و بزرگان عبارت از درهای مشبکی است که در هر شبکه اش شیشه کوچک رنگینی که از اجتماع آن ها نقش زیبایی پدید می آید، تعبیه شده است... به قاب های پنجره هاشان یا شیشه می اندازند یا مشمع های شفافی که هم نقش های زیبا دارد و هم نور از آن ها عبور می کند."

با توجه به آن چه در سفرنامه ها آمده است، می توان گفت، ارسی در دوره قاجار در ایران متداول بوده است.

شیشه های رنگی دوره صفویه به ایران وارد شده و استفاده از آن ها در دوره قاجار در ارسی ها به اوج خود رسیده است.

اثرات و دلایل استفاده از پنجره های اُرُسی

1-نور: این نوع پنجره‌ها باعث می‌شوند نور خورشید به اندازه کافی وارد فضای اتاق شود نه کمتر نه بیشتر.

2-روانشناسی رنگ‌ها: از نظر روان‌شناسی رنگ‌های مختلف این شیشه‌ها و ایجاد نورهای هم رنگشان بر روی انسان تأثیرات مختلفی می‌گذارد که هر رنگ کنار رنگ دیگر شدت این تأثیر را خنثی می‌کند و مقدار مناسب آن را تنظیم و تعدیل می‌کند. بیشتر رنگ‌های استفاده شده در شیشه‌های ارسی رنگ های لاجوردی، قرمز، سبز و زرد هستند و هر کدام به تنهایی یک تأثیر روانشناختی مجزای دارند.

3- زیبایی: سطح پنجره‌های ارسی را با استفاده از انواع نقش‌های گوناگون گره سازی و با شیشه‌های رنگین و ساده می‌آراستند و ترکیب‌های بدیعی پدید می‌آورند و بدین صورت هماهنگی بین این شبکه‌های هندسی و نورهای رنگی باعث ایجاد زیبایی دلپذیری می‌شود.

4- نقش هندسی در ارسی: ناپسند دانستن تقلید از نقش‌ها و صورت‌های انسانی و حیوانی در نقاشی و سایر هنرهای تصویری و تجسمی به تدریج موجب شد که تقلید از طبیعت در فرهنگ بسیاری از هنرهای اسلامی چندان مورد توجه قرار نگیرد و جایگاه والایی نیابد. به همین جهت هنرمندان به ترکیب‌های هندسی و انتزاعی توجه بسیار کردند.

5-محرمیت: پنجره‌های ارسی همچنین باعث محدود کردن دید از بیرون به درون خانه و ایجاد محرمیت می‌شود.

6- خواص صوتی: اگر قطعات یک گره نسبت به هم زوایای مختلف یا متعدد پیدا کند جابجایی صوتی ایجاد می‌کند در این جابجایی تابع قوانین علم آکوستیک است. فرم‌های شش وجهی نیز دارای خواص صوتی هستند از کاربرد صوتی شش وجهی در طبیعت می‌توان کندوی زنبور عسل را مثال آورد که دقیقاً عمل انتقال صوت یا رزونانس را انجام می‌دهد.

7-در معرض دید قرار دادن فضای بیرونی

8-دور کردن حشرات مزاحم: شیشه‌های رنگی پنجره‌های ارسی با ایجاد نورهای رنگارنگ باعث دور شدن و خارج شدن حشرات مزاحم از فضای بیرونی اتاق‌های دارای پنجره‌های ارسی می‌شوند.

همچنین ارسی در صنایع دستی به قطعه‌ای مشبَّک ساخته شده از چوب گفته می‌شود که نقش‌های زیبایی در آن ایجاد کرده‌اند. ارسی می‌تواند دارای شیشه‌های رنگی کوچک باشد یا بدون شیشه باشد.

ساختار ارسی

ارسی در ساختار اصلی خود از چهارچوب، وادار، پاخور، پاتاق و لنگه ها تشکیل یافته است.

1-    چهار چوب: از چوب هایی به صورت طولی، عرضی و منحنی تشکیل یافته است که سایر اجزای ارسی در میان آن قرار می گیرد.

2-   وادار: ستون های عمودی در وسط چهارچوب و ستون هایی که به صورت طولی پنجره را به قسمت هایی مساوی تقسیم می کنند «وادار» می نامند.

روکوب ها (چوبی با ضخامت کم) در دو طرف وادار توسط گل میخ ها متصل می گردند. این روکوب ها تشکیل شیاری را می دهند، که لنگه ها در داخل آن ها حرکت می کنند و توسط وادارها بالا و پایین می روند و به صورت ساده یا همراه با تزئیناتی مانند آینه کاری ساخته می شوند.

3-  پاخور یا پاشنه ارسی: قسمت پایین و افقی چهارچوب است که ارتفاع آن با توجه به ارتفاع کتیبه و لنگه ها عموماً بین ١٠ تا ٥٠ سانتی متر تغییر می کند.

4-    پاتاق یا کتیبه: کتیبه، قسمت بالای ارسی، نورگیر و متصل به چهارچوب است. با توجه به نوع ساختمان و اندازه پنجره ها در دو نوع صاف و جناغی موجود است و به وسیله آلات هندسی و منحنی با شیشه های رنگی تزئین می شود و لنگه ها در داخل آن قرار می گیرد.

5-   لنگه ها: در قسمت پایین ارسی، دارای شیشه خورهای بزرگ و گاه تزئینی با شیشه های رنگی جهت نورگیری هستند، که به صورت کشویی در حالت عمودی بالا و پایین می روند.

لت ارسی ها معمولاً فرد است. یک لتی، سه لتی، پنج لتی، هفت لتی، نه لتی.

انواع نقش‌های اُرُسی‏

• پنجره های ارسی با نقش اسلیمی 

همان طور از اسم آن پیداست نقشی است که در اکثر کشورهای اسلامی ‌رایج ‏است و خارجیان آن را به مردم مسلمان نسبت می‌دهند و نقش اصلی آن را از ‏گیاهان گرفته اند و در نقش‌های قالی و نقاشی‌های مختلف نیز دیده می‌شود.

• ارسی و گره چینی 

این نقش دارای نقوش هندسی شکل است که به مرور زمان در دنیای اسلام رایج ‏شده و در کاشی کاری‌ها و آجرنماها کاربرد فراوانی دارد و کل کار با هندسه و ‏مثلثات آمیخته شده است.‏

 هریک از نقش‌های اصلی که شامل ‏نقش اسلیمی ‌و گره چینی است خود دارای نقش‌هایی فرعی است که در این ‏میان، نقش جقه اهمیت ببیشتری از بقیه دارد.‏

• ارسی‌ با نقش جقه 

جقه در معنای درخت سرو است که مظهر آزادی است و شکل تقریبی آن را به ‏صورت درخت سرو فرض می‌کنند و سر نقش به صورت خمیده است و بدین ‏معناست که مرد آزاده و آزاد فقط در مقابل معبود سر تسلیم فرود می‌آورد.

بررسی طرح و نقش در ارسی های کاخ ها

در بررسی طرح های ارسی ها همواره با واژه های طرح و نقشمایه مواجه هستیم.

طرح در گذشته، معنای این واژه محدود بود به ترسیم مقدماتی انگاری که به ذهن هنرمند می آید. ولی امروزه «طراحی» در معنایی وسیع تر از «ترسیم» به کار برده می شود؛ و بر روند سازماندهی عناصری چون خط، شکل، رنگ، بافت با تکیه بر «اصول طرح» دلالت دارد. تعادل، ریتم و فضا و هماهنگی را عام ترین اصول طرح می دانند.

نقشمایه مایه اصلی و بارز در یک اثر هنری می باشد. عنصر یا ترکیبی از عناصر بصری که در یک ترکیب بندی تکرار می شود.

نقش ها در یک طرح ارسی به دو گروه تقسیم می شوند:

گروه اول «نقش های اصلی» که شکل مشخصی دارند و در تمامی واگیره ها شاخص هستند. گروه دوم «نقش های مکمل» و فاقد شکل خاص هستند. این نقش ها در زمینه طراحی به صورت مکمل نقش اصلی در فضای تعریف شده، ایجاد شده اند.

ارسی از دو جز اصلی تشکیل شده است، پاتاق و لنگه ها. پاتاق یا کتیبه با شکل نیم دایره، ثابت است که جنبه تزئینی دارد و در خانه ها دارای نقش های منحنی است. طرح کتیبه شامل طرح مرکزی، طرح حاشیه پهن و باریک است. تمامی طرح ها از تکثیر و دوران یک واگیره اصلی به دست می آید.

لنگه ها با شکل کلی مستطیل و متحرک، که در راستای محور عمودی بالا و پایین رفته و در زیر کتیبه قرار می

گیرند و علاوه بر جنبه تزئینی دارای خاصیت نورگیری هستند.

اُرُسی های کاخ صاحبقرانیه(١٢6٧ه.ق)

کاخ صاحبقرانیه در شمال شرق تهران و در مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران قرار دارد که امروزه با کاربری موزه از آن استفاده می شود. این بنا به سبک تلفیقی و به دستور ناصرالدین شاه و زیرنظر حاج علی خان حاجب الدوله ساخته شده است.

کاخ صاحبقرانیه از دو طبقه شامل هم کف و اول تشکیل شده است. در کل این کاخ 8 ارسی به کار رفته است که 4 ارسی در طبقه هم کف و 4 ارسی در طبقه اول قرار دارند.

در طبقه همکف ٢ ارسی در تالار حوضخانه، یک ارسی در کرسی خانه و یک ارسی در اتاق سوخت کار شده است. در طبقه اول این کاخ نیز ارسی هایی در اتاق های اسناد، مذاکرات نظامی (جنگ)، مذاکرات خصوصی و انتظار سفرا وجود دارند.

همچنین در تالار آیینه کاخ صاحبقرانیه واقع در طبقه اول 2 پنجره بزرگ در ضلع شمالی و جنوبی تالار که با تلفیق هنر شیشه های رنگی و چوب و از کف تا آسمانه ساخته شده اند، به کار رفته است؛ تفاوت این پنجره های مشبک با سایر ارسی های موجود در کاخ در این است که به صورت کشویی و در راستای محور عمودی بالا و پایین نمی روند؛ بلکه بر روی یک پاشنه و حول یک محور می چرخند.

در معماری کاخ صاحبقرانیه درکنار ارسی ها، درب های ارتباطی بین اتاق ها با شیشه های رنگی و همچنین پنجره هایی که با تلفیق هنر شیشه های رنگی و چوب ساخته شده اند به تعداد زیادی کار شده است که در بیشتر آن ها طرحی از لوتوس (گل نیلوفر آبی) به چشم می خورد. همچنین رنگ های به کار رفته در این شیشه های رنگی لاجوردی، قرمز، سبز و زرد می باشند.

لوتوس، گل دوازده برگی نیلوفر در تخت جمشید و شوش از اصیل‌ترین نشانه‌های تمدن 2500 ساله کشور ایران است. سیر تحول گل لوتوس یا نیلوفر در طراحی گرافیک از هخامنشی تا دوره اسلامی یکی از راه‌های پی‌بردن به تاریخ هنر و معماری و بررسی نقش گیاهان مقدس است که در هر دوره و زمان مورد توجه هنرمندان بوده است.

تداوم حضور گل لوتوس در فرهنگ تصویری کشورمان را می توان از زمان حجاری بر روی سنگ در کاخ‌های هخامنشی تا تزئینات معماری قاجاریه ردیابی کرد. گل لوتوس کنده‌کاری شده بر روی چوب درها و ارسی‌های خانه‌ها و بافت‌های شهرها دیده شده است.

 منابع: امرایی، مهدی. ارسی پنجره های رو به نور، تهران، سمت، 1383./ پاکباز، رویین. دایرةالمعارف هنر (نقاشی، پیکره سازی و هنر گرافیک)، تهران، فرهنگ معاصر،1387./ پیرنیا، محمد کریم. آشنایی با معماری اسلامی ایران./ شاردن، سفرنامه شوالیه شاردن، ترجمه اقبال یغمائی، جلد دوم، تهران، توس،1374./ علیپور، نیلوفر. فصلنامه علمی پژوهشی نگره، شماره 18، تابستان 1390./ قبادیان، وحید. معماری در دارالخلافه ناصری (سنت و تجدد در معماری معاصر تهران) تهران، پشوتن،1383./ کریمیان، معصومه. «ارسی، رقص نور با ساز چوب و شیشه». روزنامه ایران، 14/1/87. فرهنگ و هنر. بازبینی‌شده در ۱۵ ژانویه ۲۰۰۹./

نمونه ای از طرح ارسی های کاخ صاحبقرانیه

پژوهش و تنظیم: مریم حسن مقدم