يکشنبه 19 آذر 1391 - 13:21

احمدمیرزا هفتمین و آخرین پادشاه سلسلة قاجار در بهمن ماه سال 1275 ه.ش ، 27 شعبان 1314 ه.ق و 21 ژانویه 1898 میلادی در تبریز به دنیا آمد. او دومین پسر محمدعلی شاه و نخستین فرزند او از ملکه جهان بود که در هنگام ولیعهدی پدرش در تبریز به دنیا آمد. دوران کودکی او در تبریز سپری شد که قبل از رسیدن به مقام سلطنت «احمدمیرزا» خوانده می شد.

احمدشاه مانند پدرش محمدعلی شاه معلمان و مربیان روسی داشت «اسمیرنوف» یکی از معلمان ایشان بود که افسر ارتش روسیه هم بود. در سپیده دم روز سه شنبه 22 تیرماه 1288 ه.ش، سیزدهم ژوئیه 1909 میلادی قوای مسلح مشروطه- خواهان به رهبری محمدولی خان سپهدار تنکابنی و حاج علی قلی خان سردار اسعد بختیاری از دو دروازة مهم تهران واقع در شمال و جنوب پایتخت گذشتند و اندکی بعد میدان بهارستان و کاخ مجلس شورای ملّی را که در کودتای سلطنتی سال 1287 ه.ش هنگام برچیدن نظام مشروطیت آسیب فراوان دیده بود و تقریباً ویران شده بود اشغال کردند.

در 25 تیرماه 1288 ه.ش محمدعلی شاه به مقرّ تابستانی سفارت روس در زرگنده پناهنده شد و از سلطنت کناره گیری کرد. در شامگاه همان روز که شاه به زرگنده رفت و به روسها پناهنده شد، مجلس عالی پایتخت مرکب از علمای طراز اول، رجال، اعیان، بزرگان مملکت، تجار و آن عده از وکلای مجلس دورة اول که هنوز دسترسی به آنها امکان داشت، در کاخ نیمه خراب بهارستان تشکیل شد و محمدعلی شاه قاجار را رسماً از سلطنت ایران خلع کرد، روز 26 تیرماه 1288 ه.ش محمدعلی شاه از سلطنت خلع شد، اعضای همان مجلس در همان جلسه تاریخی پسر ارشد محمدعلی شاه، احمدمیرزا را که دوازده سال بیشتر نداشت به جانشینی وی برگزید. پسر دوازده ساله محمدعلی شاه را بعد از انتخابش جهت پادشاهی ایران به سختی از پدر و مادرش که مقرر بود خاک ایران را ترک نمایند جدا کردند و به کاخ سلطنتی بردند.

پس از مراسم خداحافظی از پدر، مادر، پرستاران و درباریان شاه جوان به اتفاق نظام الملک، موثق الدوله و علاءالدوله از باغ زرگنده رهسپار کاخ سلطنت آباد (قصر ییلاقی شاهان قاجار) گردید، البته معلم روسی ایشان «اسمیرنوف» به اتفاق عده ای سرباز روسی و قزاقان ایرانی نیز احمدشاه را همراهی می کردند. سلطنت آباد در آن تاریخ از ییلاقهای سلطنتی اطراف پایتخت حساب می شد و فاصله اش با مرکز شهر و قصر گلستان نسبتاً زیاد بود شاه جوان باید چند روزی در این قصر ییلاقی استراحت می کرد و سپس وارد تهران می شد، تعدادی از رجال در مدخل قصر سلطنت آباد، عضدالملک نایب السلطنه و جمعی از رجال و درباریان در انتظار ورود شاه جدید صف کشیده بودند.

احمدشاه در روز 26 تیرماه 1288 ه.ش، 27 جمادی الثانی 1327 ه.ق، با قرائت لایحه سلطنت از طرف شش تن از رجال درجه اول ایران {آقاسیدمحمد پسر آقاسید عبداله بهبهانی، آقا سیدمحمد امام زاده، نظام الملک، موثق الدوله، علاءالدوله، علاء الملک} به پادشاهی رسید که تا 18 سالگی و رسیدن به سن قانونی نایب السلطنه داشت. نخستین نایب السلطنه او علی رضاخان قاجار (عضدالملک) از بزرگ خاندان قاجار بود که از سوی شورایی متشکل از علما و برخی نمایندگان مجلس اول و سران مجاهدین به نیابت سلطنت برگزیده شده بود، ایشان موقعی که احمدشاه هنوز از نظر قانونی صغیر بود درگذشت و میرزا ابوالقاسم خان قراگوزلو معروف به ناصر الملک که همدوره لرد کرزن بود به عنوان نایب السلطنه دوم برگزیده شد، سه سال بعد احمدشاه به سن قانونی رسید و وظایف سنگین سلطنت را شخصاً عهده دار شد یعنی ایشان در 30 تیرماه سال 1293 ه.ش و 28 شعبان 1332 ه.ق (1914 میلادی) تاجگذاری کرد.

احمدشاه در اردیبهشت 1292 ه.ش یک سال قبل از تاجگذاری، با دختری از سران قاجار به نام بدرالملوک که پدرش شاهزاده ظهیرالسلطان نوة عباس میرزا بود ازدواج کرد، بدرالملوک 12 ساله بود و در مدرسة دخترانة تهران درس می خواند، حاصل ازدواج احمدشاه با بدرالملوک دختر بزرگ احمدشاه ایراندخت بود. احمدشاه 3 بار دیگر ازدواج کرد، همسران او «لیدا جهانبانی» که از وی صاحب فرزندی نشد، «خانم خانمها معزی» همسری بعد او که فرزندش همایون دخت و «دل آرام» همسر چهارم که فرزندش « مریم دخت» و آخرین همسر «فاطمه خانم» که او صاحب یک پسر به نام «فریدون میرزا» بود.

احمدشاه در طول مدت پادشاهی اش که 17 سال طول کشید سفرهای متعددی از طریق استقراض از بانک های خارجی به اروپا انجام داد. سفر اول وی در آبان 1298 ه.ش، اوت سال 1919 میلادی، که در این تاریخ 22 ساله بود انجام شد سفر بعدی گویا در بهمن 1300 بود که 10 ماه طول کشید و باردیگر در 1302 ه.ش نوامبر سال 1923 میلادی، از ایران خارج شد؛ اول به بغداد و سپس به اروپا، کشور فرانسه رفت. البته در بعضی از منابع این چنین بیان شده که احمدشاه اندکی پس از کودتای 3 اسفند 1299 و قدرت گرفتن سردار سپه به اروپا رفت و پس از آن که سردار سپه به وفاداری به شاه سوگند خورد به ایران بازگشت پس از قدرت گرفتن سردار سپه و تحمیل خود به احمدشاه به عنوان نخست وزیر، احمدشاه به دلیل ناخوشی بر آن شد که دگرباره به اروپا سفر کند. از رویدادهای مهم زمان احمدشاه در سطح بین المللی جنگ جهانی اول بود، در آن زمان ایران به اشغال روسیه، انگلیس و عثمانی درآمد، در همین حین قرارداد 1919 به ایران تحمیل شد و سبب تجزیه ایران شد، در بعضی از روایتهای تاریخی یا بیشتر روایتها چنین نوشته اند که احمدشاه موافق این قرارداد بود و بابت آن ماهی پانزده هزارتومان مقرری ماهیانه از انگلیسیها دریافت می کرد در همین زمان وثوق الدوله روی کار آمده بود، احمدشاه در برابر طرحهای آنان در این سالها سکوت می کرد و با روی کار آمدن رئیس الوزراهایی که موردنظر آنان بود در کشور مخالفت نمی کرد.

اما در بعضی از منابع ذکر شده که در پی انعقاد قرارداد 1919 در ایران که با تحقق یافتن آن ایران آشکارا به مستعمره انگلستان تبدیل می شد در نهایت با مخالفت مردم و عدم امضای قرارداد از سوی احمدشاه این قرارداد ملغی گردید و انگلیسی ها بعد از آن در پی اجرای طرح دیگری برآمدند که براندازی سلسله قاجار را در پی داشت. در سالهای پایانی حکومت وی کودتای مشترک رضاخان و سیدضیاءالدین طباطبایی به وقوع پیوست، سیدضیاء پس از کودتا فرمان نخست وزیری خود را از احمدشاه دریافت کرد که کابینه آن صدر روز دوام داشت پس از آن قوام السلطنه، مشیرالدوله، مستوفی الممالک و سپس رضاخان مأمور تشکیل کابینه شدند، در سالهایی که احمدشاه برای آخرین بار به اروپا، فرانسه رفت، در هنگام اقامت وی در اروپا با رأی مجلس مؤسسان که سردار سپه ترتیب داده بود و به موجب مصوبه ای که مجلس شورای ملی به تصویب رسانده بود در 9 آبان 1304 شمسی، اکتبر 1925 میلادی احمدشاه از سلطنت خلع و سلسله قاجاریه از سوی مجلس شورای ملی منقرض اعلام گردید که البته در 4 اردیبهشت 1305 شمسی با تاجگذاری رضاخان و اعلام پادشاهی ایشان احمدشاه حکومتش به پایان رسید.

احمدشاه که دو سال قبل از این مصوبه (مصوبه سال 1304) در اروپا به سر می برد و پس از آن برادرش محمدحسن میرزا هم به شکل موهن و تحقیرآمیزی از ایران خارج شد، گفته می شود که در پاریس به خرید و فروش زمین پرداخت و طبق برخی منابع 9 اسفند سال 1308 شمسی (بعضی منابع 1307) بر اثر بیماری کلیه در بیمارستان نویسی (NEUILLY) شهر نیس نزدیکی پاریس درگذشت. جسدش طبق وصیت او به عتبات عالیات منتقل شد و در کربلا نزد مقبره پدرش به خاک سپرده شد. در ایران این روزها اوایل حکومت رضاخان بود.

برخی از اتفاقات و کارهای مهم زمان احمدشاه • 4 تیر 1288 شمسی، انتشار نخستین نشریه زنان در زمان احمدشاه قاجار در تهران • مرداد 1288، اعدام شیخ فضل اله نوری • شهریور 1288، فرار محمدعلی شاه از ایران • 25 آبان 1288 شمسی، تشکیل مجلس دوم پس از دوره استبداد صغیر • اردیبهشت 1290، اولتیماتوم روسیه به ایران • فروردین 1291، به توپ بستن بارگاه امام رضا (ع) توسط نظامیان روسیه • مرداد 1294، قیام مردم شهر علیه نظامیان انگلیس • فروردین 1299، قیام شیخ محمد خیابانی در آذربایجان و قیام میرزاکوچک خان در گیلان؛ تقریباً به طور همزمان در بهار سال (1299ه.ش) 1920 میلادی آغاز شد. • روزنامه تجدد به مدیریت شیخ محمد خیابانی • اسفند 1299، کودتای رضاخان پهلوی • در صحنه بین المللی نیز وقوع جنگ جهانی اول – تیر 1293 • آبان 1296 انقلاب بلشویکی روسیه • تیر 1287 تأسیس جامعه ملل

منابع: (احمدشاه قاجار) - تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تألیف دکتر مهدی ملک زاده، جلد ششم - کتاب سیمای احمدشاه قاجار، تألیف محمدجواد شیخ الاسلامی، جلد اول - تاریخ قاجار، تألیف عبدالله مستوفی، جلد اول - تاریخ اجتماعی و سیاسی قاجار، تألیف سعید نفیسی

تحقیق و گردآوری: مریم شریفی