دوشنبه 1 خرداد 1391 - 12:22
یکی از خاندان های بزرگ کاشان که نسب خود را به ابوذر غفاری -یکی از صحابه حضرت رسول اکرم (ص)- می رسانند، خاندان «غفاری» است.
میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک غفاری یکی از خاندان های بزرگ کاشان که نسب خود را به ابوذر غفاری -یکی از صحابه حضرت رسول اکرم (ص)- می رسانند، خاندان «غفاری» است.
از این خاندان: صاحبان سمت قضاوت، حکومت، سیاست، طبابت، کتابت و صناعت فراوان به ظهور آمده، بخصوص از میان افراد آن، هنرمندان بزرگی برخاسته اند که هنر میهن خود را گاهی چند فرا پیش برده، بی گمان در سیر تحول و ترقی هنر نقاشی ایران در دو قرن اخیر تأثیر فراوان داشته اند.
از جمله آنان می توان از ابوالحسن المستوفی الغفاری، ابوالحسن صنیع الملک غفاری، ابوالحسن ثالث (یحیی غفاری، پسرابوالحسن صنیع الملک غفاری)، علیرضا غفاری، مسعود غفاری، ابوتراب غفاری و محمد کمال الملک غفاری، نقاشی مشهور و معروف نام برد. نیای بزرگ خاندان غفاری، قاضی عبدالمطلب غفاری کاشانی است که از رجال مهم کاشان بوده، در شورای دشت مغان که برای برگزیدن نادر به پادشاهی ایران برپا شده بود، نمایندگی کاشان و نطنز را داشته است و تصویر او درحالی که بر اسبی سوار شده و عازم شورای مزبور است توسط ابوالحسن المستوفی الغفاری، یکی از نواده های او ، در سال 1209 ﻫ .ق. نقاشی شده که اینک در مجموعه خاندان غفاری محفوظ است.
یکی از فرزندان قاضی عبدالمطلب غفاری، قاضی احمد (سمت قضاوت شهر کاشان را به عهده داشته) و فرزند قاضی احمد، میرزا معزالدین محمد بوده که از طرف کریم خان زند سمت حکومت کاشان و نطنز واداشته، معزالدین محمد نیز سه فرزند داشت که نخستین آن میرزا احمد بوده، دومی میرزا ابوالحسن نام داشته که کتابی به نام «گلشن مراد» در تاریخ زندیه به نام علی مرداخان زند تألیف کرده است و شغلش نقاشی بوده و سومین فرزند میرزا معزالدین محمد، میرزاعبدالمطلب همنام نیای بزرگ خود بوده، ایشان نیز صاحب دو فرزند ذکور به نام های میرزاابوالقاسم و میرزامحمد که میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک و میرزا بزرگ (پدر میرزا ابوتراب نقاش باشی و میرزا محمد کمال الملک) و میرزاعلیرضا، هر سه فرزند میرزا محمد مذکور بوده اند. بدین گونه، میرزاابوالحسن اول عم پدر ابوالحسن ثانی (صنیع الملک، نقاش اثر امیرکبیر در صاحبقرانیه) و ابوالحسن ثانی (صنیع الملک) عموی ابوتراب و کمال الملک و پدر ابوالحسن ثالث (یحیی خان غفاری) بوده است.
ـ شرح زندگی صنیع الملک (ابوالحسن ثانی):
میرزا ابوالحسن غفاری کاشانی، در حدود سال 1229 ﻫ .ق. متولد شده و پس از طی دوران کودکی و به انجام رسانیدن تحصیلات مقدماتی در حدود پانزده، شانزده سالگی برای تعلیم گرفتن نقاشی، نزد استاد «مهرعلی اصفهانی» نقاش دربار فتح علیشاه قاجار فرستاده شده است. میرزا ابوالحسن خان بنابه ذوق فطری و استعداد موروثی در تحت تعلیم استادن خود، کم کم ترقی کرده، هنر خود را کامل ساخته و در ردیف نقاشان ماهر آن دوره قرار گرفت، بطوری که در 29 سالگی اجازه یافت تصویر رنگ روغنی از صورت محمد شاه تهیه کرده و بدین وسیله جزو نقاشان دربار او قرار گیرد. تابلو مزبور که رقم «چاکر جان نثار ابوالحسن غفاری» و تاریخ 1258 ﻫ .ق. دارد اکنون در مجموعه کاخ موزه گلستان محفوظ است و قدیم ترین اثر میرزا ابوالحسن خان محسوب می شود. صورت رنگ روغنی محمد شاه قاجار که به قطع متوسط ساخته شده است، او را با کج کلاه مشکی ماهوت یا پوست با جقه بزرگ الماس نشان و تل، کلیجه ترمه بته جقه ای با آستر و سجاف خز، سرداری نظامی ماهوت سبز با دگمه های طلا، دستمال گردن، گل کمر بزرگ تخمه زمرد الماس نشان، درحالی که یک دست خود را آویزان و دست دیگر را در بالای کمربند خود نهاده است، نشان می دهد.
این تابلو در مایه رنگهای تیره و کدر کار شده است ولی پیداست که مقداری از تیرگی آن به سبب مرورزمان و مالیدن روغن های نامناسب و گرد و خاک حادث شده است و در صورتی که روغن های تیره را زا تابلو مزبور پاک نمایند، رنگها جلوه خود را باز خواهد یافت.
میرزا ابوالحسن خان قبل از سفر فرنگ، تحت تأثیر شیوه استادان خود، به همان سبک مخصوص نقاشان اصفهانی کار می کرده و در کارهای اولیه خود، طرز طراحی و قلم زنی و رنگ آمیزی آنان را مراعات می کرده است. از سال 1258ﻫ .ق. تا پیشِ آمدن سفر فرنگ، چندین اثر نفیس از میرزا ابوالحسن خان موجود است که از جمله: تصویر آبرنگ «خورسیدخانم» با رقم «مشق ابوالحسن ثانی غفاری سنه 1259» -محفوظ در خاندان غفاری- و تابلو رنگ روغنی بزرگ «دودلداده و پیرزن» با رقم «غلام جان نثار ابوالحسن نقاش باشی سنه 1259» و تصویر آبرنگ «شاهزاده ای با اطرافیان خود به نامهای مشهدی علی بابای فراش خلوت، عباس بیگ، سیدابوالقاسم و رجبعلی کتابدار» با رقم «چاکر درگاه ابوالحسن کاشانی غفاری سنه 1260» و تصویر آبرنگ «عزت الله خان شاهسون» با رقم « چاکر درگاه ابوالحسن غفاری کاشانی سته 1261» -هر سه تابلو در مجموعه کاخ موزه گلستان محفوظ است- را می توان نام برد آثار رنگ روغنی و آبرنگ یاد شده علاوه بر اینکه از نظر موضوع و شیوه کار جالب و ممتاز است، از این نظر هم که به علت وجود آنها می توان طرز کار و سبک میرزا ابوالحسن خان را در قبل و بعد سفر ایتالیا مقایسه کرده، میزان تأثیر نقاشی غربی را در آثار او تشخیص داد، بسیار مهم و با ارزش هستند. در اواخر پادشاهی محمدشاه یعنی حدود سالهای 62-1261 ﻫ .ق. جهت پیشرفت و تکامل هنر، ابوالحسن خان به ایتالیا سفر کرد و آثار نقاشان بزرگ و معروف اروپایی بخصوص نقاشان دوره رنسانس را از نزدیک مشاهده کرد و با طرز و شیوه نقاشی آنان آشنا شد و مدتی در هنرستانها و موزه های رم، فلورانس و واتیکان به تحصیل و مطالعه و نسخه برداری از تابلوهای هنرمندان ایتالیایی پرداخت.
درباره تاریخ شروع سفر او، بین کسانی که راجع به او نوشته اند، اختلاف است، خان ملک ساسانی سفر او را به حدود 1256ﻫ .ق. در سن سی سالگی نوشته و تاریخ مراجعت او را در سال 1262ﻫ .ق. می داند. ولی از روی آثار او مثل تابلویی که از حاجی میرزا آقاسی کشیده گفته می شود که میرزا ابوالحسن خان در تاریخ 1262 ﻫ .ق. در ایران بوده و مسافرت او به ایتالیا پس از این تاریخ یا در اواخر همان سال انجام گرفته است. میرزاابوالحسن خان صنیع الملک چندین تابلو اروپایی را از روی کار هنرمندان اروپایی کپی کرد مثل تابلوی «مدونای "مادونا" فولینیو La Vievge Dite De Foligno» اثر رافائیل در واتیکان، تابلوی «عروج مسیح به آسمان» اثر رافائیل (این اثر در دست خانواده معیرالممالک بوده و هست)، که البته اثر اولی را به قدری استادانه کپی کرده که بعضی از استادان فن، کپی را براصل اثر ترجیح داده اند، از سفر فرنگ مقداری وسایل نقاشی و باسمه های رنگی و گراورهای فراوان از کارهای استادان اروپایی با خود به ایران آورد که بعدها در تکمیل هنرستان نقاشی که خود مؤسس آن بود مورد استفاده قرار گرفت: از بعضی نوشته ها معلوم و مشخص است که میرزاابوالحسن خان غفاری سال دوم سلطنت ناصرالدین شاه حدود 1266 ﻫ .ق. از سفر اروپا به وطن خود بازگشته است. در این سالها سمت نقاشباشی گری دربار ناصری با استاد محمدابراهیم بود، همان کسی که صورت روغنی امیرکبیر را در سال 1265 ﻫ .ق. به دستور ناصرالدین شاه نقاشی کرده و شاید تنها صورتی است که از امیر در حال حیات وی ترسیم شده است. پس از فوت استاد محمد ابراهیم بین سالهای 67-1366 ﻫ .ق. سمت و عنوان او از طرف ناصرالیدن شاه به ابوالحسن غفاری اعطاء شد و وی از آن پس رسماً نقاشباشی دربار گردید؛ زیرا در حدود همین سالهاست که در رقم همایش کلمه «نقاشباشی» را به اسم خود افزوده و آثار خود را با این عنوان امضاء کرده است.
از آثار استاد مربوط به این سالها، تصویری از فرخ خان امین الدوله غفاری (69-1268 ﻫ .ق. سال اثر)، با رقم «نقاشباشی» تصویر آبرنگ «شاهزاده ای با دوستان و اطرافیانش» در سال 1276 ﻫ .ق. در چمن سلطانیه به دستور ناصرالدین شاه نقاشی شده و رقم «هوالله، ابوالحسن نقاشباشی غفاری کاشانی» دارد. از این تابلو آثار شگفتی و بروز قدرت پرتره سازی و شبیه کشی ابوالحسن خان و نمایش حالات و روحیات صاحب قیافه نمایان است و راهی را که پس از آن نقاشی در پیش گرفت، مشخص می سازد.
این اثر در مجموعه کاخ موزه گلستان محفوظ است. لازم به ذکر است که این تابلو یک بار نیز به سرقت رفته و در تاریخ 19 اکتبر 1990/1369 در مؤسسه حراج کریستن لندن به حراج گذاشته شد، مسئولین میراث فرهنگی به محض اطلاع اقدامات حقوقی توقیف حراج تابلو و استرداد آن را به عمل آوردند (مجله میراث فرهنگی، سال اول، شماره دوم، زمستان 1369، ص250).
پرتره دیگری که از ابوالحسن خان به جامانده منسوب به پرتره امیرکبیر است، با توجه به تصویری که از امیرکبیر محمدابراهیم خان در 1265 ﻫ .ق. ترسیم کرده می توان گفت که این پرتره از امیرکبیر نیست، به هر صورت این تصویر آبرنگ، نمونه جالبی از پرتره های ابوالحسن خان نقاشباشی و بسیار با ارزش است و اینک در وضعیت بدی به سر می برد. (این تصویر مربوط به کتاب هزار و یک شب در شش جلد جزو آثار کاخ موزه گلستان است). مرحوم میرزاتقی خان امیرکبیر در دوره صدارت کوتاه خود برای تربیت و تشویق اهل هنر و صنعت و ترویج صنایع داخلی، طرح مدرسه یا مؤسسه ای بنام «مجمع دارالصنایع» ریخته بود که مانند بسیاری از اقدامات او پس از مرگش به ثمر رسیده افتتاح گردید. «مجمع الصنایع» یا «مجمع دارالصنایع» در سرای بزرگی در انتهای بازار توتون فروشان، در جنوب غربی «سبزه میدان» قرار داشت که هنوز هم آن محل به همان نام اشتهار دارد. این سرای بزرگ حجره های فراوان داشت و در هر حجره، گروهی از هنرمندان و صنعتگران با شاگردان و دستیاران خود مشغول ساختن و پرداختن سفارشهای درباریان و اعیان و مردم بودند و می توان گفت بهترین استادان آن زمان، در منزل مختلف، در آنجا گرد آمده بودند. یکی از حجره های متعدد این سرای بزرگ «حجره نقاشان» بود که میرزاابوالحسن خان نقاشباشی و شاگردانش که به 34 نفر می رسیدند با چند استاد دیگر، در این حجره به نقاشی و تذهیب و صحافی و تجلید کتاب معروف «هزار و یک شب» یا «الف لیله و لیله ...» مشغول بودند.
کتاب یاد شده هنوز به صورت نسخه خطی در شش مجلد در گنجینه نسخ خطی کاخ موزه گلستان موجود است. این مجموعه نفیس خطی همچون شاهنامه بایسنقری از آثار نفیس و زیبا و شاهکار زمان خود محسوب می شود. ناصرالدین شاه پس از آنکه به سلطنت رسید دستور داد تا برترین نقاشان و بهترین تذهیب کاران و صحافان تهران مجلدات ششگانه این کتاب را نقاشی و تذهیب و صحافی کردند و میرزامحمدحسین تهرانی خطاط معروف آن عصر به خط خوش و قطع رحلی کتابت کرده است. نسخه یاد شده در شش مجلد با 2280 صفحه که 1142 صفحه کتابت و 1134 صفحه تصویر و 4 صفحه بیاضی است. در هر صفحه مصور به تفاوت از سه مجلس تا شش مجلس تصویر آبرنگ عالی نقاشی و حاشیه آن تذهیب و ترصیع شده است و رقم و اتمام کتابت نسخه «رقم محمدحسین کاتب السلطانی تهرانی سنه 1269ﻫ .ق.» را داراست. این مجموعه بی نظیر و نفیس به دستور ناصرالدین شاه و به مباشرت دوستعلی خان معیرالممالک در «مجمع الصنایع ناصری» فراهم آمده است. برای نسخه نویسی و تنطیم و تزئین آن، 42 هنرمند به مدت 7 سال زحمت کشیده اند که عبارت از 34 نفر نقاش و 7 نفر مجلدساز مذهب و صحاف و سرپرستی نقاشان مجالس با میرزا ابوالحسن خان غفاری و سرپرست تذهیب و ترصیع با میرزا عبدالوهاب و میرزا علی محمد و سرپرستی صحافی با میرزاعلی صحاف بوده و سازنده جلدهای روغنی میرزا احمد بوده است که یادشان به خیر باد.
از دیگر کارهای استاد، نقاشی تصویری بزرگ از «ناصرالدین شاه و شاهزادگان در حال درباری به هنگام جلوس و تشکیل صف سلام نوروزی» در ازاره تالار پذیرایی عمارت محمدکاظم نظام الملک در ضلع جنوبی میدان بهارستان، فرزند میرزا آقاخان اعتمادالدوله نوری صدراعظم ناصرالدین شاه پس از امیرکبیر بود. استاد این نقاشی را در سال 1273 ﻫ .ق. به پایان رساند. نقاشی های این تالار، مرکب از هفت پرده و شامل 84 صورت است که در یک قسمت آن ناصرالدین شاه قاجار در خدود 25 سالگی با لباس رسمی و جواهرات در حالی که بر تخت خورشید (تخت طاووس) جلوس کرده نشان می دهد و در قسمت های دیگر شاهزادگان و وزرا و سفرا و امرای لشکر و ایلخانان و اعیان و معاریف با لباس های رسمی و جبه و شال و کلاه نقاشی شده اند، این پرده ها در حال حاضر در موزه ملی ایران است.
تصاویر دیگری که از میرزاابوالحسن خان موجود است عبارتنداز: پرتره میرزا اقاخان نوری در سال 1271 ﻫ .ق. عباسقلی خان معتمدالدوله، معیرالممالک، حکیم باشی، معین الدین میرزا و ایلخانی قاجار کیومرث میرزا ملک آرا با رقم «ابوالحسن غفاری نقاشباشی کاشانی فی سنه 1273» هم چنین شمایل حضرت علی (ع) (وقایع اتفاقیه، شماره 317 مورخ رجب 1273) نام برد. ابوالحسن خان در اروپا علاوه بر تکمیل رشته نقاشی، در امور چاپ لیتوگرافی نیز تحصیل کرده، اطلاعات مفیدی با خود به ایران آورد. در سال 1277 ﻫ .ق. ریاست دارالطباعه و اداره امور چاپ و انتشار «روزنامه وقایع اتفاقیه» به او واگذار شد. روزنامه مذکور تا شماره 471 به طور هفتگی و شماره 472 با نام «روزنامه وقایع» منتشر و از شماره 473 با عنوان «روزنامه دولت علیه ایران» به مدیریت و نقاشی میرزا ابوالحسن خان غفاری منتشر گردید و شاه از او خواست که روزنامه مزبور را به صورت آبرومندانه و بهتری منتشر کند و در هر شماره تصاویری از رجال و شخصیت های درباری و سیاسی و مناظر تهران و بعضی از وقایع و اتفاقات را نقاشی و چاپ کند. اولین شماره روزنامه دولت علیه ایران تصویر میرزا ابوالحسن خان نقاشباشی را به قلم خود او به ارمغان داشت در شماره 472 به تاریخ پنجشنبه 26 صفر1277 درباره میرزاابوالحسن خان چنین آمده است. «چون میرزا ابوالحسن خان نقاشباشی، در فن نقاشی مهارت کامل حاصل کرده لیاقت و قابلیت خود را در حضور همایون به درجه شهود و وضوح رسانده، خاصه در چاپ تصویر که از جمله فنون معظمه است مهارت دارد لهذا خدمت طبع روزنامه دارالخلافه را همایون شاهنشاهی به عهده او محول فرمودند.
در همین شماره تصویر نقاشباشی و در زیر تصویر او، عکسی از دستگاه چاپ لیتوگرافی که روزنامه و تصاویر به وسیله آن به چاپ می رسیده، چاپ شده است. پس از نه ماه انتشار «روزنامه دولت علیه ایران» سعی و مهارت ابوالحسن خان نقاشباشی در تغییر وضع و نفاست طبع آن، منظور نظر ناصرالدین شاه قرار گرفته، او را در قبال این حسن خدمت به اعطای لقب «صنیع الملک» و خلعت و انعام شایسته تشویق و ترغیب کرد (روزنامه دولت علیه ایران، ش 491، مورخ دهم ذیقعده 1277). میرزا ابوالحسن خان در جنب ارک دولتی نخستین هنرستان نقاشی را در ایران تأسیس کرد (همان روزنامه، شماره 518« مورخ سوم شوال 1278 ﻫ .ق.). این استاد و نقاش برجسته در اوایل سال 1283 ﻫ .ق. با یک سکته ناگهانی جهان فانی را وداع گفته و پای از دایره هستی بیرون نهاده رخ در نقاب خاک کشید. صنیع الملک از خود سه فرزند به نامهای اسدالله خان، سیف الله خان و یحیی خان باقی گذاشت؛ از میان فرزندان یحیی خان ذوق و استعداد از پدر به ارث برده و شباهت تمامی از نظر چهره به او داشت و از طرف ناصرالدین شاه به «ابوالحسن ثانی» مخاطب شده و تمام آثار نقاشی خود را با این عبارت رقم زده و به این اسم شهرت یافت. نظری به اسلوب کار و شیوه نقاشی و سبک هنر ابوالحسن خان نشان می دهد که وی یک هنرمند ناتورالیست بوده همه مناظر طبیعت را به همان صورت و شکلی که می دیده بیان می کرده است. منبع: روزنامه دولت علیه ایران از صفحه «ک تا حق» (کلمن، .....) که البته در این کتاب هم آمده که شرح حال ابوالحسن خان صنیع الملک غفاری از مقاله آقای یحیی ذکاء در مجله هنر و مردم برداشته شده است.
تحقیق و گردآوری: مریم شریفی