چهارشنبه 17 فروردين 1390 - 12:01

یکی از آثار شاخص موجود در کتابخانه اختصاصی مجموعه فرهنگی-تاریخی نیاوران فرش درخش است که همچون دیگر آثار شاخص این کتابخانه جلوه نمایی می کند.
فرش موجود در کتابخانه اختصاصی مجموعه نیاوران که در ظلع جنوبی طبقه اول قرار دارد نمونه ای از فرش درخش در ابعاد 70/2 *50/1 است.
طرح این فرش در قسمت مرکزی بوته جقه است که از طرحهای اصیل درخش متعلق به خطه خراسان بشمار می رود و در حاشیه فرش هم بوته های ریز پهلو به پهلوی هم دیده می شود که در کنار هم یک شکل چهار گوش را تشکیل می دهند. در این فرش هم مانند سایر فرشهای درخش رنگ حاشیه با رنگ زمینه تفاوت چندانی ندارد و رنگ قالب آن سورمه ای و قرمز است که با کمی دقت می توان در لا به لای این دورنگ (سورمه ای و قرمز) رنگ سبزمغز پسته ای را هم دید.
خراسان یکی از قطبهای بسیار مهم قالیبافی ایران است و بافندگی فرش در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است شاید میزان این اهمیت را از نظرتعداد بافنده هایی که در مراکز متعدد قالیبافی این استان بکار بافندگی مشغولند بتوان درک نمود. قالیبافی خراسان در طول حیات یک هزار و پانصد ساله خود در زمان سلطنت شاهرخ میرزا (از سلسله تیموریان) یکی از شکوفاترین ادوار تاریخی خود را گذرانیده است. در این زمان شهر هرات پایتخت این سلسله که شهر نقاشان و مینیاتوریست ها لقب یافته بود شهری فعال و متحول در کلیه زمینه های هنری از جمله قالیبافی بود. به نظر می رسد قسمت اعظم بافته های نخستین ایران قدیم که به غرب صادر می شد از خراسان بوده است بویژه فرشهای باریک و دراز با نقشه هراتی و زمینه آبی رنگ. قالیبافی خراسان بعد از عصر صفویه رو به افول نهاد و بالاخره آخرین نشیب خود را در اوخر سلسله قاجاریه از سر گذرانید. قالیبافی خراسان نیز حیات مجدد خود را به بازرگانان تبریزی مدیون است چه آنها با تأسیس کارگاههای متعدد قالی بافی و اعزام بافندگان تبریزی به این خطه موجبات رونق این حرفه قدیمی را در آن فراهم نمودند و طبعاً از آن زمان به بعد بود که طرحها و روش های بافت آذربایجان توسط این افراد که به خاطر علایق مذهبی و همچنین انگیزه های شغلی در شهر مقدس مشهد مجاور شده بودند در خراسان رواج گرفت. قدیمی ترین قالی مجموعه آستان قدس رضوی اندازه این قالی بیش از4 3 متر است که طرح زیبایی از اسلیمی شیوه زمان صفوی دارد . نقش ﺁن ساقه های گل، برگها و نگاره های مارپیچ مي باشد كه برخی از گلها با گلابتون نقره ای بافته شده است.رنگ متن آن، قرمز لاکی است و حاشیه های آن آبی رنگ است. نزدیک 160 سال پیش بافته شده است که سابقه قالیبافی مشهد نیز رقمی در همین حد، حدس زده می شود یعنی همان زمان که بازرگانان تبریزی برای گسترش صادرات قالی دست به تأسیس کارگاههای متمرکز در برخی از شهرها و روستاها و از جمله در مشهد زدند .
ساختار
خطه خراسان، به واسطه وسعت مراتع و آبادیهای بیشمار، از مراکز عمده پرورش دام است . پشمی که در گره های قالی های خراسان بکار رفته نرم و شفاف می باشد . این پشم در مقایسه با پشم هایی با کیفیت دیگر، ظاهراً تمایل بیشتری به فرسوده شدن دارد. هر چند که از اصل، پرزهای این قالی با ارتفاع متوسطی قیچی خورده اند ولی به نظر بسیار کوتاه می رسند . این امر ناشی از ریسندگی پشمی است که از پشم چینی پائیزه بدست آمده است . پشم بطور ویژه حالت نرمی دارد، ولی الیاف آن بسیار کوتاه است. با برگرداندن قالی متوجه یک ویژگی فنی آن می شویم که به راحتی امکان شناخت قالی های قدیم و جدید خراسان را فراهم می نماید. در قالی های خراسان به فاصله 5 تا 7 رج گره چندین خطوط افقی می بینیم که کاملاً واضح اند و ناشی از بازی خاص پود می باشند. بطور معمول پود به صورت کشیده، پس از هر رج ازگره ها، یکبار از بین تارها عبور می کند گره هایی که در این قالی ها بکار برده می شوند از نوع فارسی باف هستند و تراکم آنها از 800 تا 2000 گره در دسی متر مربع تغییر می کند. نخ های تار و پود معمولا پنبه ای هستند. در مورد گره زنی ملاحظه می کنیم که گره ها در این قالیها فشرده ترند و در مورد قیچی نمودن پرز و ارتفاع پرزها نیز اضافه می کنیم که این پرزها اندکی بلند تر هستند. در مورد رنگ نیز متذکر می شویم که از مایه های رنگهای روشن کمتر استفاده می شود رنگهای روشن جای خود را به یک سری از رنگها داده اند که رنگهای آبی، قرمز خرمایی یا قرمز آجری، قهوه ای کم رنگ به ندرت بر رنگ سبز در آن چیرگی دارد. قبل از جنگ جهانی اول؛ از پاره ای از رنگ کننده های مصنوعی، بخصوص برای نمونه های متداول تر ناحیه قاین استفاده می شده است.
طرح های رایج
در قالی های بسیار زیبای خراسان مربوط به آخر قرن هیجدهم و قرن نوزدهم، نقشی چیرگی دارد که می توانیم آنرا نقش مرکزی بنامیم. مؤثرترین عناصر تزئینی نقش در مرکز قالی جمع می شوند و زمینه را که خالی می ماند، تبدیل به یک عنصر رنگی متضاد می کند. در سری اول، تعادل به دست آمده بین طرح ها و زمینه ها امکان داشتن یک حاشیه نسبتاً باریک را با دو یا پنج قاب فراهم می کند. در سری دوم، لازم می آید که با ایجاد حاشیه بسیار عریضی که از چندین قاب تشکیل شده است (گاهی مواقع 15 قاب) تباین و تضادی به وجود آید. در اکثر موارد رنگ این قاب ها خرمایی هستند . بنابراین، عریض ترین حاشیه ای را که می توان در قالی مشرق زمین دید، در این قالی ها مشاهده می کنیم. به تبع ابعاد قالی، قدیمی ترین قالی های خراسان در مرکزشان دارای یک یا چندین ترنج چند قسمتی هستند که شکل آنها متغییر است. این ترنج ها می توانند به شکل دایره، لوحی به شکل سپر و یا اینکه به شکل لوزی باشند. همچنین در این قالی ها معمولاً پرده هایی را می بینیم که یادآور صفحاتی هستند که حاشیه قالی های قدیمی در میان نقوش آنها جای داده شده اند. ولی پرده ها یا صفحات منقوش در قالی های قدیمی در برگیرنده کتیبه و خطوط، غزلیات و اشعاری هستند که در شأن قالی ها سروده شده اند ، در حالیکه پرده ها و یا صفحات منقوش در قالی های جدید، در اکثر مواقع، نقوشی را در بردارند که منحصراً تزئینی اند. در این قالی ها غالباً گلدان های گلی داریم که جهت آنها یا به طرف بالا و یا به طرف پایین قالی می باشد.
در چهار گوشه زمینه، چهار عدد لچک دیده می شوند که آنها نیز دارای تقسیمات زیادی هستند . قسمتی از زمینه که توسط ترنج یا گلدان های گل و یا کتیبه اشغال شده است، آزاد می ماند و یا اینکه مزین به چند برگ الوان می شود که در کنار ترنج قرار می گیرند. حاشیه قالی دارای طرازهایی با خطوط سینوسی شکل تزئین شده ای است که در هر یک از خم های این سینوس ها، یک عدد گل کوچک پنج پر قرار دارد. این طرح- که ما آن را طراز خراسان خواهیم نامید- معمولاً در قاب های ثانوی حاشیه و استثنائاً در قاب اصلی ظاهرمی شود. قاب اصلی که معمولاً دارای طرح ثابتی نیست، بر حسب مورد می تواند دارای یک نقش هراتی، چند نوع بته (که غالباً در مغرب زمین آن را طرح کشمیر می نامند) یا دارای برگ هایی باشد. علاوه بر این قالی های قدیمی خراسان، قالی های دیگری را نیز می بینیم که مربوط به همین عنصر هستند . این قالی ها را شکارگاه می نامند و دارای صحنه هایی از شکارگری هستند (معمولاً هم دارای قطع کلگی می باشند) . آنها دارای همان ویژگی نقش قالی های خراسان اند. ولی با داشتن ویژگیهایی، از قالی های خراسان قابل تمییز می باشند و این ویژگیها عبارتند از: حضور تصاویر حیوانی در حالت دویدن یا پرواز کردن (آهو، گوزن، خرگوش، غزال، قرقاول، کبوتر). این سوژه های در حال حرکت به وضوح در روی زمینه ساده و یکنواخت قالی جلوه می نمایند عرض حاشیه زیبا، لطیف و نقشین قالی های خراسان به یک متر می رسد. اضافه می کنیم که نقش مسلط، بخصوص در قاب های ثانوی این حاشیه، نقش طراز خراسان است.
رنگ بندی : همه رنگهایی که در این قالی ها بکار رفته اند منشأ گیاهی دارند. قالی های این دوره دارای مایه ها رنگ های بسیار زیبا هستند که عبارتند از صورتی، قرمز، خرمایی روشن، آبی، سبز، زرد و سفید رنگ. زمینه قالیها، بخصوص قالی هایی که دارای تصاویری از هیاکل حیوانی و غیره هستند، آبی بسیار ملایم است. رنگ سیاه، از پوست گردو حاصل شده و آبی تیره را معمولاً برای مشخص نمودن طرح ها و برجسته نمودن آنها بکار می برند.
تاریخچه درخش
به لحاظ قدمت تاریخی نام درخش برگرفته از واژه ای باستانی است و در وجه تسمیه آن در فرهنگ قاطع آمده (درخش به معنای روشنی و فروغ و درخشندگی) است . درخش نام آتشکده ای در ارمنیه و نام دهی در ولایت قهستان است . به اعتقاد تاریخ نگاران, آتشکده درخش می تواند یکی از چهار آتشکده مهم ایران باستان باشد که توسط زرتشتیان بنا گردیده است . صنعت فرش درخش همچون تاریخ طولانی آن دارای قدمتی کهن و ماندگار است.وجود مناطق کوهستانی و مراتع سرسبز باعث رونق دامداری این منطقه بوده است. به واسطه تولید مواد اولیه فرش و وجود فعالیت دامداری صنعت تولید فرش و پارچه از گذشته های بسیار دور در این منطقه وجود داشته است.به لحاظ اقتصادی نیز این منطقه نسبت به دیگر مناطق و توابع قهستان صاحب نام بوده به گونه ای که صنعت فرش درخش همچون تاریخ کهن آن دارای قدمتی ماندگار است و این امر بواسطه رونق دامداری از دیرباز در این محل بوده است . یک قرن بیش قالی های ترنجی و بوته جقه اختصاص به درخش داشته و دیگر نواحی قهستان با بافت و نوع طرح آنها آشنایی نداشته اند . ولی ظرافت این فرشها و طرح ها و هنرمندی خاص در آن باعث شده که نه تنها این امر در بیرجند و دیگر نواحی شهرت و گسترش یابد بلکه با استقبال در کشورهای اروپایی بالاخص آلمان در جهت صدور این هنر مواجه گردید .
گردآوری: ندا شانقی