يکشنبه 5 تير 1390 - 10:43
هر ساله در دربار قاجار به مناسبتهای مختلف، مراسم سلام خاص (که در آن شاهزادگان و صاحبمنصبان حضور داشتند) و مراسم سلام عام (که به طور عموم برگزار میشد) انجام می شد.
هر ساله در دربار قاجار به مناسبتهای مختلف، مراسم سلام خاص (که در آن شاهزادگان و صاحبمنصبان حضور داشتند) و مراسم سلام عام (که به طور عموم برگزار میشد) انجام می شد. این گونه سلامها در هر عصر و زمانی شرایط خود را داشته است. در دوران سی و هشت ساله سلطنت فتحعلیشاه، اگر فصل و هوا مناسب و شاه در تهران بود، این مراسم در ایوان تخت مرمر برگزار میگردید. که تشریفاتی بسیار مفصل و متنوع داشت. در این مراسم شاه بر تخت مرمر جلوس مینمود و از ضروریات این جلوس بر سر گذاشتن تاج کیانی, بستن بازوبندهای «دریای نور» و «تاجماه» و آویختن حمایلهای مروارید درشت و بستن کمربند شرابهدار سلطنتی, شمشیر و خنجر جواهرنشان و در دست گرفتن گُرز مرصع بود. سایر وصلههای مرصع و جواهرنشان سلطنتی را بدست پسرها و جهانگیرخان گرجی و ابراهیمخان گرجی، دامادهای شاه، میدادند. سپر مرصع نیز مخصوص سپهدار بود که در دست میگرفت و همه اینها بطور نیم دایره در دور تخت شاه در جای مخصوص خود میایستادند.
یکی از رسوم سلام عام فتحعلیشاه در تخت مرمر این بود که پیشخدمتباشی سلام، میرزا اسماعیل، قلیان مخصوص سلام را در پهلوی تخت در دست میگرفت و نی پیچ آن را به دست شاه میداد که گاهی پکی به آن بزند. این قلیان که به «قلیان سلام» معروف است از طلا ساخته شده و تمام قسمتهای آن با جواهر مختلف ترصیع شده است. شرکت دادن این قلیان در مراسم سلام عام نوروزی تقریباً یک امر تخطی ناپذیر شده بود به طوری که در دورههای بعد که استعمال قلیان در اینگونه مراسم کم کم رو به منسوخ شدن نهاده بود و شاه دیگر نی پیچ آن را در دست نمی گرفت بازهم پیش خدمت باشی سلام در جای مخصوص خود قلیان بدست میایستاد و این تشریفات را تا پایان مراسم به انجام میرسانید.
از موارد قابل اشاره دیگر شرکت 4 فیل در مراسم سلام عام تخت مرمر بود، به آنها یاد داده بودند که در برابر شاه زانو زده، تعظیم نمایند.
ـ مراسم سلام در دربار محمدشاه به همان شیوه ای که در دربار فتحعلیشاه معمول بود در ایوان تخت مرمر اجرا میگردید.
ـ در زمان ناصرالدین شاه آیین سلام مفصل تر و با شکوهتر برگزار میشد. این مراسم همچون معمولِ سابق در ایوان و حیاط تخت مرمر به عمل می آمد. به طوری که دوستعلیخان معیرالممالک در یادداشتهایش نوشته و مراسم آن را به چشم دیده است، شاهزادگان بزرگ حامل حمایلهای سلطنتی بودند خطیب الممالک و شمس الشعراء و مخاطب سلام، بالای حوض بیضی شکلی که در پای ایوان روی سکّو واقع بود می ایستادند. قدح های طلایی مینا کاری پر از شربتهای گوارا در اطراف حوض میچیدند سمت راست ایوان مستوفیالممالک با جبه مفتولدوزی و نشان مکمل میایستاد و مستوفیان زیر دستش رده میزدند. سمت چپ ایوان نایبالسلطنه وزیر جنگ ایستاده و سران سپاهی به ترتیب درجه و مناسب زیر دستش صف میزدند. سفرا، اعضای وزارت امور خارجه دیگر اروپاییان در اتاقهای طرفین ایوان مینشستند. سایر طبقات اشراف و رؤسای ایل قاجار و کشیکخانه و عمله در خیابانها میایستادند. 4 فیل دیوانی را نیز زینت کرده و در انتهای فضای باز میداشتند. به محض اینکه همه کس و همه چیز در جای خود قرار میگرفت شاه با قدمهای بلند وارد ایوان شده بر تخت رفته، بر صندلی مرصعی که بر روی آن می نهادند قرار میگرفت (لازم به توضیح است که این صندلی مرصع، صندلی محمدشاهی خوانده میشود, به دلیل آنکه محمدشاه دچار نقرس بود نشستن بر تخت برای او دشوار بوده دستور ساخت این صندلی مرصع را داده است). ناصرالدینشاه در مراسم سلام از این صندلی بروی تخت مرمر استفاده مینمود. لازم به ذکر است بعد از ساخت کاخ گلستان در این اواخر به دلیل وسعت تالار موزه یا تالار سلام, مراسم سلام در آنجا برگزار میگردید.
- در زمان مظفرالدینشاه این تشریفات و مراسم محدودتر و بالاخره در دوران سلطنت محمدعلیشاه به دلیل عدم علاقه مردم و برگزیدگان طبقات لطف و روح سابق را نداشت و مراسم آن بسیار بی نظم و ترتیب برگزار میشد. یکی از دیدنیهای صاحبقرانیه که در سرسرای ورودی آن به چشم بازدیدکنندگان خودنمایی میکند تابلوی صفسلام فتحعلیشاهی است. این تابلو در سالن مخصوص کاخ نگارستان نصب بوده است. کاخ نگارستان به طراحی و معماری عبدا...خان در سال 1228 ساخته شد. این قصر که محمدشاه در آن تاجگذاری کرد از عمارتهای مهم قاجار بود که بعداً قسمتی از آن به مدرسه صنایع مستظرفه کمال الملک کشیده شد.
تابلوی «صفسلام» از آثار مهم عبدا...خان است که هنگام بازگشایی صاحبقرانیه به این کاخ انتقال داده شد. این تابلوها در ابعاد 258*289 سانتیمتر هستند که در هر کدام رجال و شاهزادگان قاجار به ترتیب در سه ردیف نقش شدهاند. که در ادامه به معرفی این افراد میپردازیم. «معرفی شاهزادگان قاجار در تابلوی صف سلام» دیوار شمالی
ـ راست به چپ:
ردیف اول 1- ولد حسنعلی میرزا ـ هلاکو میرزا: حسنعلیمیرزا ملقب به شجاعالسلطنه، پسر ششم فتحعلیشاه است. او در روز جمعه اول ذیحجه سال 1204ﻫ . ق/ سپتامبر 1790م. متولد شد. فرزندان او 16 تن میبودند 7 پسر و 9 دختر. هلاکو میرزا ملقب به بهادرخان پسر اول حسنعلیمیرزا است. 2- ا...قلی میرزا: محمدولی میرزا پسر چهارم فتحعلیشاه است. او در روز جمعه اول شوال سال 1203ﻫ . ق/ ژوئیه 1789م. متولد شد. دارای 46 فرزند بود، 26 پسر و 20 دختر. 3- ولد محمدعلی میرزا ـ محمدحسین میرزا: محمدعلی میرزا پسر دوم فتحعلیشاه است. او در شب هفتم ربیعالثانی سال 1203ﻫ . ق/ ژوئیه 1789م. متولد شد. دارای 24 فرزند بود، 10 پسر و 14 دختر. محمدحسین میرزا (حشمته الدوله) اولین پسر وی میباشد. 4- سلطان سلیم میرزا: پسر سی و نهم فتحعلیشاه است. او در شب پنجشنبه 26 شوال 1228ﻫ . ق/ اکتبر 1813م. متولد شد. 5- سیفا...میرزا: پسر چهل و دوم فتحعلیشاه است. او در سه شنبه 14 رجب سال 1229ﻫ . ق/ ژوئن 1814م. متولد شد.
ردیف دوم: 1- ولد محمدقلی میرزا ـ اردشیر میرزا: محمدقلی میرزا پسر سوم فتحعلیشاه، ملقب به ملکآرا، او در چهارشنبه 22 رمضان سال 1203ﻫ . ق/ ژوئن 1789م. متولد شد. دارای 46 فرزند بود. 23 پسر، 23 دختر. 2- ولد محمدقلی میرزا ـ قهرمان میرزا: قهرمان میرزا فرزند ششم محمدقلی میرزا میباشد. 3- ولد محمدقلی میرزا ـ نوذر میرزا: نوذر میرزا نیز فرزند پنجم محمدقلی میرزا میباشد. 4- ولد محمدعلی میرزا ـ نوردهر میرزا: محمدعلی میرزا پسر دوم فتحعلیشاه، او در 1203ﻫ . ق/ ژوئیه 1789م. متولد شد. دارای 24 فرزند بود. 10 پسر، 14 دختر. نوردهر میرزا پسر هفتم محمدعلی میرزا میباشد. 5- ولد محمدعلی میرزا ـ عبدالحمید میرزا: شناخته نشد.
ردیف سوم: 1- ولد محمدعلی میرزا ـ حسن میرزا: محمدولی میرزا پسر چهارم فتحعلیشاه، متولد 1203ﻫ . ق/ 1789م. دارای 46 فرزند بود. حسین میرزا فرزند چهاردهم محمد ولی میرزا میباشد. 2- ولد محمدولی میرزا ـ جعفرقلی میرزا: جعفرقلی میرزا فرزند پنجم محمدولی میرزا میباشد. (مادرش دختر اسحاقخان قرائی است) 3- ولد محمدولی میرزا: شناخته نشد. 4- ولد محمدولی میرزا ـ شیردل میرزا: محمدولی میرزا پسر چهارم فتحعلی شاه است. او در روز جمعه اول شوال 1203ﻫ . ق/ ژوئیه 1789م. متولد شد. 46 فرزند داشت. 26 پسر و 20 دختر. شیردلخان (شیردل میرزا) پسر هشتم او میباشد. دیوار جنوبی
ـ از راست به چپ:
ردیف اول: 1- ولد میرزا امانا...میرزا: شناخته نشد. 2- ولد نایبالسلطنه ـ چگر میرزا: شناخته نشد. 3- ولد زینالعابدین میرزا ـ علیمحمد میرزا: شناخته نشد. 4- ولد حسینعلی میرزا ـ جهانگیر میرزا: حسینعلی میرزا پسر پنجم فتحعلیشاه، در سال 1203ﻫ . ق/ سپتامبر1789م. متولد شد. فرزندان او 26 تن میباشند. 19 پسر و 7 دختر. جهانگیر میرزا فرزند هفتم او میباشد. 5- ولد محمدرضا میرزا ـ رضاقلی میرزا: محمدرضا میرزا پسر سیزدهم فتحعلیشاه است. روز دوشنبه سوم ذیقعده سال 1211ﻫ . ق/ مه 1797م. متولد شد. فرزندانش 13 تن بودند. 10 پسر و 3 دختر .
ردیف دوم: 1- ولد موسیخان ـ مهدیقلیخان: موسیخان قوانلو همسر طیغان (طیغون)خانم، دختر فتحعلیشاه میباشد. دارای 9 فرزند بوده 5 پسر و 4 دختر. مهدیقلیخان پسر دوم او میباشد. 2- ولد موسیخان ـ جعفرقلیخان: جعفرقلیخان پسر اول او میباشد. (به عبارت دیگر جعفرقلیخان و مهدیقلیخان نوه دختری فتحعلیشاه هستند) 3- ولد خسروخان ـ رضاقلیخان: خسروخان والی کردستان همسر حُسن جهانخانم مشهور به والیه، دختر فتحعلیشاه (حُسن جهانخانم ـ خواهر تنی فتحا...میرزا، شعاعالسلطنه، پسر سی و پنجم فتحعلیشاه) میباشد. دارای 6 فرزند بوده 3 دختر، 3 پسر. رضاقلیخان پسر اول او میباشد. 4- ولد ابراهیمخان ـ ابوالفتحخان: ابراهیمخان ظهیرالدوله قاجار تنها پسر مهدیقلی قاجار (عموی فتحعلیشاه) بوده، دارای 21 دختر و 20 پسر میباشد. دو تن از پسران او از دختر فتحعلیشاه قاجار (همایون سلطان خانم، ملقب به نوابمتعالیه) میباشند. اول: عباسقلی میرزا و دوم: ابوالفتح میرزا. 5- ولد ابراهیمخان ـ قهارقلیخان: شناخته نشد. 6- ولد محمدعلی ـ فریمانگیر میرزا: شناخته نشد.
ردیف سوم: 1- ولد ابراهیمخان ـ محمدحسنخان: ابراهیمخان ظهیرالدوله تنها فرزند مهدیقلیخان عموی فتحعلیشاه است. او دارای 21 دختر و 20 پسر بوده. محمدحسنخان پسر پانزدهم او میباشد. 2- ولد ابراهیمخان ـ حسینقلیخان: شناخته نشد. 3- ولد ابراهیمخان ـ علیقلیخان: علیقلیخان پسر دهم ابراهیمخان ظهیرالدوله میباشد. (ابراهیمخان در سال 1240ﻫ . ق/ 1824م. درگذشت) 4- ولد ابراهیمخان ـ علیاکبرخان: علیاکبرخان پسر هفدهم ابراهیمخان ظهیرالدوله میباشد. 5- ولد ابراهیمخان ـ اسدا...خان: اسدا...خان فرزند هشتم ابراهیمخان ظهیرالدوله میباشد.
عبدا...خان نقاش تابلوی صف سلام:
عبدا...خان معمار و نقاشباشی پراعتبار قرن 12 ﻫ . ق بود. او در دستگاه فتحعلیشاه و محمدشاه و اوایل سلطنت ناصرالدینشاه مقام و منزلت والایی داشت. این هنرمند چیرهدست که در حدود پنجاه و اندی سال به سه پادشاه پرجلال قاجاری خدمت کرده و هنرها آفریده بود از فتحعلیشاه و محمدشاه لقب پرامتیاز معمارباشی و نقاشباشی را دریافت و تا پایان عمر نیز در این سِمت باقی بوده است. این هنرمند چیرهدست در چهرهپردازی و شبیه نگاری و مجالس بزرگ رزمی و بزمی استاد بود و علاوه بر اینکه تزیین قصرهای سلطنتی در زمان فتحعلیشاه و محمدشاه به عهده وی بوده آثاری نیز در نقاشی از او به یادگار مانده است. از دوران جوانی و ایام هنراندوزی و همچنین نام استادان پرمایهای که چنین هنرمند وارستهای را تربیت کرده و به خدمت آماده ساختهاند اطلاعی در دست نیست.
آثار بجامانده وی عبارتست از: 1- یکی از زیباترین آثار وی تصویر تمامقد عباس میرزا است که در سال 1222ﻫ . ق ساخته شده و این اثر در حراج «سابتی» در سال 1978 توسط یکی از موزههای ایران خریداری شده است و رقم تابلو چنین است «زد رقم بنده شد عبدا... فی سنه 1222» 2- از آثار آبرنگی عبدا...خان تصویر شاهزاده زیبایی است با رقم «رقم عبدا... نقاشباشی» 3- تصویر خیالی آقا محمدخان قاجار و فتحعلیشاه و جمع شاهزادگان در قصر سلیمانیه کرج که این اثر رنگ روغنی به دانشکده کشاورزی کرج انتقال یافته است. 4- از آثار بیادماندنی این هنرمند میناکاری و طراحی شمشیر جهانگشای نادری است که در موزه جواهرات است و روی غلاف آن 1869 دانه الماس نشانده است. نام عبدا... در بین اشعاری که در متن نوشته شده با تصویر خود نقاش که لباس قرمز پوشیده و کلاه بومی بسر گذاشته و ریش توپی سیاه دارد، می باشد.
منابع و ماخذ: 1- ناسخ التواریخ،قاجاریه، جلد اول، صفحه های 523-550 2- تاریخچه ساختمان ارگ سلطنتی، یحیی ذکاء
گردآوری و تنظیم: شیده عظیمی