دوشنبه 27 مرداد 1399 - 13:11

نقاشی خط (از روی دستخط میرزا غلامرضا اصفهانی)

اوایل سده سیزدهم هجری شمسی

هنرمند: اسماعیل جلایر (سده سیزدهم هجری شمسی)

مرکب و آبرنگ روی کاغذ

۴۷*۷۲ سانتی متر

شماره ثبت ملی: ۵۷۱ مورخ ۱۳۹۶/۰۵/۱۱

محل نگهداری: کاخ صاحبقرانیه

اسماعیل جلایر یا اسمعیل جلایر فرزند «حاجی زمان خان» از نقاشان طراز اول دوره ناصری شیراز در اواخر سده سیزدهم و اوایل سده چهاردهم هجری است که در تصویرسازی و چهره‌پردازی مهارت داشت.

جلایر در اغلب آثار خود به جز چندتایی تاریخی قید نکرده بدین جهت تاریخ فعالیت هنری وی نامعلوم مانده است. ولی از آثار باقی‌مانده وی و تاریخ‌ها و وقایع می‌توان چنین گمان برد که او در حدود سال ۱۲۶۲ خورشیدی متولد شده، در حوالی ۱۲۸۰ خورشیدی همراه پدر به تهران آمده، در ۲۴ سالگی وارد دارالفنون شده، در دوره سلطنت ناصرالدین شاه (حک: ۱۲۶۴-۱۳۱۳) در هنر خود درخشیده و تا سال‌های ۱۳۲۰ خورشیدی زنده بوده و کار می‌کرده‌است و در حدود ۶۰ سالگی درگذشته است.

او نقاشی را در مدرسه دارالفنون آموخت و سپس در همین مدرسه به استادی رسید. او را از پیش قراولان شیوه نقاشی-خط جدید که از سبک‌های مطرح نقاشی مدرن ایرانی و خوشنویسی معاصر می‌باشد، می‌دانند. شیوه نقاشی-خط که پیش‌تر به ندرت در ایران معمول بود، در دوره قاجار به اوج شکوفایی رسید و جلایر یکی از نخستین هنرمندانی است که خط را وارد نقاشی کرد.

او خود خوشنویس و خطاط زبردستی نبود، ولی خط نستعلیق را خوش می‌نوشت و از روی خطوط "میرزا غلامرضا اصفهانی" مشق می‌کرد و خط را به شیوه نقاشی و با طراحی و قلم مو و رنگ بسیار خوش می‌نوشت و آن را حک و اصلاح می‌کرد و با قلم مو بر دل نقاشی می‌نشاند. سپس در میان خطوط و نوشته‌ها، گل و بوته و پرنده و حیوانات و مناظر و دورنماهای دقیق طرح می‌انداخت و بدین‌سان، از تلفیق خط و نقاشی، تابلوهایی زیبا خلق می‌کرد.

شیوه او شبیه‌سازی و پرداز بود و گاه چشم‌اندازی از طبیعت را می‌کشید. جلایر آثار رنگ و روغنی خود را با رنگ‌های شاد و زنده تصویر می‌نمود و بعضی اوقات از رنگ سیاه و سفید استفاده می‌کرد و رنگ و روغن را به‌روش سیاه قلم اجرا می‌کرد، او زمینه آثار خود را با گل و برگ‌های شاد و زنده و ابتکار مخصوص پر کرده و جلوه اثر را دو چندان می نمود.

بیشترین و ممتازترین اثر او شمایل‌های گوناگون بود که در اندازه و سبک های مختلف ارائه شده بود. در زمینه ایمان و اعتقاد باطنی به علی امام اول شیعیان ارادت خالصانه داشته و اغلب موضوعات هنری را از بین اقطاب و اخوان صفا و قلندران پاکباخته انتخاب و ترسیم می‌نمود.

او در یکی از آثار خود به لاتین امضاء کرده که معلوم می‌کند در نگارش متن لاتین نیز دست داشته‌است.

از او تابلوهای فراوانی به جای مانده است، که یکی از این آثار هم‌اکنون در نگارخانه مجموعه کاخ گلستان در معرض دید عموم است، و آن تصویر رنگ و روغنی «درویش نورعلیشاه» است.

از دیگر آثار جلایر که در کتابخانه نسخ خطی کاخ گلستان موجود می‌باشد، تصویر سیاه قلم اقطاب صوفیان به این شرح است: «شیخ شمس الدین تبریزی»، «اوحدی شیخ سلطان بایزید»، «سید معصوم علی شاه»، «نور علیشاه»، «مشتاق کرمانی»، «باباطاهر عریان» با رقم «اسمعیل جلایر ابن الحاجی زمان خان».

"مرقع درویشان" اثر اوست. شاید وی را از نخستین نقاشانی بدانیم که چهره عارفان ایران را با رویکردی واقع گرایانه و متخیلانه باز نموده است. «مرقع درویشان» که اوج کمال به کارگیری اسلوب پرداز در قطعات نقاشی اوست، شماری از پیکره عرفای ایران را در بر می گیرد، به طوری که از زیر موج خیال‌پردازی‌های واقع گرایانه نگاه جلایر، پیکره عارفان سر بر می‌آورد. این گرایش در نوع خود نو و مبتکرانه و با عواطف و دریافت صوفیانه ترکیب شده بود.

«ذبح اسماعیل» نام اثر دیگری از اسماعیل جلایر است که در گنجینه کاخ صاحبقرانیه مجموعه نیاوران نگهداری می شود و در تاریخ 11 مرداد 1396 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

پژوهش و گردآوری: روابط عمومی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران