مراسم دربار ناصری (جشن آش‌پزان)

تکنیک: رنگ روغن روی بوم هنرمند: ناشناس (تابلو بدون رقم است)

ابعاد: 73*5/107 سانتیمتر محفوظ در گنجینه کاخ موزه صاحبقرانیه

یکی از آثار نقاشی محفوظ در کاخ موزه صاحبقرانیه که نقاش در آن گوشه‌ای از زندگی و فرهنگ و مراسم دربار ناصری را به تصویر کشیده است تابلوی "جشن آشپزان" است. یکی از ابداعاتی که ناصرالدین شاه جهت بیشتر‌شدن تشریفات و سرگرمی خود و اطرافیان راه انداخته بود، مراسم جشن آش‌پزان بود. مراسم این جشن هر سال در اواخر فصل ییلاق و سفرها و شکارهای تابستانی یعنی حدود مهر ماه انجام می‌شد. این مراسم اکثر اوقات در شهرستانک و سال‌های آخر در سرخه‌حصار برپا می‌شد و در موارد معدودی نیز در جاهای دیگر برپا شده بود. در مورد فلسفه اين جشن روايات بسياري نقل شده است، از جمله اين كه، اساس آن همان آش شله قلمكاري بود، كه شايد مادرش نذر پسر تاجدار خود كرده بود ،به روايتي ديگر اين آش را سالي كه وبا سراسر ايران را فرا گرفته بود، ناصرالدين شاه خودش نذر كرده بوده كه از وبا جان سالم بدر ببرد كه سال به سال بر تشريفات آن افزوده است، ولي دستخط ناصرالدين شاه، كه مربوط به اولين سال آش پزان است در سال 1285 ه.ق، بطلان دو مورد بالا را ثابت می نمايد، زيرا ناصرالدين شاه در مورد اين آش كه براي اولين بار پخته شده، می نويسد : "آش و آبگوشت غريبی به اختراع من براي شب پخته شد، ديگ را آقا ابراهيم [امين السلطان] بار كرد." و اعتماد السلطنه نيز در خاطرات خود مربوط به اين روز نيز مي نويسد: «بندگان همايون ميل فرمودند طبخ حضوري جلوي چادر شود و اين عمل تكرار يافت». چنین به نظر می‌رسد که از آن به بعد، محض سلامتی وجود شاه هر ساله در ییلاق این آش پخته می‌شد. جهت برگزاری این مراسم، یک هفته پیش از برگزاری از طرف خوان‌سالار دعوت‌نامه برای شاهزادگان و اشراف و وزیران فرستاده می‌شد و در روز مقرر مدعوین بـا کالسکه و درشکه، سواره خود را به محل برگزاری مراسم می‌رساندند. در آنجا در محوطه‌ای باز در زیر سایۀ درختان چادرهایی می‌افراشتند که 3 طرف آن با حصیرهایی از جنس نی محصور بود و روبه‌روی چادرها، اجاقهایی می‌بستند و دیگهای بزرگ حلقه‌دار که در اواخر شمار آنها به 30 عدد می‌رسید را بالای اجاقها قرار می‌دادند. درون چادر وسط که از دیگر خیمه‌ها بزرگ‌تر و وسیع‌تر بود، سفره‌ای می‌گستردند و گرد آن مجمعه‌هایی می‌نهادند که پر از حبوبات و بقولات و ادویه‌ها و سبزیهای خوش‌بو و انواع میوه‌ها بود. شاگرد آشپزها گوشتهای گوسفندان و مرغان را تکه‌تکه می‌کردند. وزیران، شاهزادگان و دیگر رجال سیاسی در حالی که روی زمین نشسته بودند، هر یک به پوست‌کندن بادمجان و کدو و پاک‌کردن سبزی و حبوبات مشغول می‌شدند و شاید در دل به این کار عبث هزار ناسزا می‌گفتند؛ ناصرالدین‌شاه نیز با شور و شعف به نظارۀ آنها می‌نشست. این آش از آن‌رو که مواد مختلفی در پختن آن به کار می‌رفت، نزد مردم ضرب‌المثل بود و هر ترکیب ناهمگون را به‌ آش سرخـه‌حصار یـا آش قجـری تشبیه می‌کرده‌اند. افزون بر خاطرات و یادداشت‌های «ناصرالدین شاه» درباره جشن آش‌پزان، نوشته‌های «اعتماد السلطنه»، «میرزا قهرمان امین لشکر»، «دکتر فوریه» و نیز یادداشت هایی از مراسم جشن آش‌پزان از زبان «عبدالله مستوفی»، «مخبرالسلطنه هدایت»، «دوستعلی خان معیرالممالک» و «ابوالحسن بزرگ امید» نیز نقل شده است.

تهیه شده در واحد مستندنگاری مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران

تصویر و تدوین: کریم صباغی

گرداورنده مطالب و راوی: مهناز اسدی، رییس کاخ موزه صاحبقرانیه