کمال الملک

کمال الملک و نقاشی حوضخانه در کاخ صاحبقرانیه

روز شمار زندگی کمال الملک
1226: تولد کمال الملک در تهران
1226: سفر به کاشان در شش ماهگی
1234: سفر به تهران برای تحصیل
1235: ورود به مدرسه دارالفنون
1242: ورود به دربار به دستور ناصرالدین شاه
1255: گرفتن لقب نقاش‌باشی
1258: گرفتن لقب نقاش‌باشی خاصه
1262: ازدواج با زهرا خانم
1263: به دنیا آمدن دخترش نصرت
1267: متهم شدن به دزدی، هنگام کشیدن تابلوی تالار آیینه
1269: گرفتن لقب کمال‌الملک از ناصرالدین شاه
1272: آغاز به آموختن زبان فرانسه
1273: سفر به اروپا و اقامت در ایتالیا
1274: ورود به پاریس 1276: دیدار با مظفرالدین شاه در فرانسه
1277: چاپ زندگی‌نامه کمال‌الملک در روزنامه شرافت، شماره شصت
1277: بازگشت به ایران و گرفتن نشان درجه اول و حمایل سبز مخصوص دربار
1278: سفر به عراق، هم‌زمان با سفر مظفرالدین شاه به خارج
1280: بازگشت به ایران و تمارض مصلحتی به سکته
1285: مرگ مظفرالدین شاه و خوب شدن سکته استاد!
1287: پیشنهاد تأسیس مدرسه صنایع مستظرفه به دولت
1296: درگذشت پسرش حسینعلی خان
1297: درگذشت همسرش
1298: درگذشت مادرش حدود
1300: نابینا شدن یک چشمش
1302 تا 1306: درگیری کمال‌الملک با وزرای معارف دولت وقت
1306: استعفا و آغاز بازنشستگی و اقامت در حسین‌آباد نیشابور
1319: درگذشت کمال‌الملک



کمال الملک و نقاشی حوضخانه در کاخ صاحبقرانیه
بررسی های انجام شده در آثار واحوال و زندگینامه کمال الملک بیانگر این است که کمال الملک و شاگردانش ازسنت نقاشی ایرانی جدا شده و به سمت هنر آکادمیک با گرایش طبیعت گرایی پیش رفتند. پس از آن نقاشی ایرانی با سبک کمال الملک وارد فضایی شد که منتهی به هنر نقاشی معاصر ایران گردید. البته این تغییرات همراه با برداشت هایی غیراصولی و گاهی غلط از هنر غرب نیز همراه بود. شیوه کار کمال الملک و شاگردانش که مقطع زمانی زیادی از فضای هنری ایران (اواخر قاجار تا پهلوی) را شامل می‌شود، بی تفاوت به شکل گیری تحولات عمیق و اساسی در هنر جهان معاصر، به راه خود ادامه داد و هیچگاه نتوانست پا را فراتر از مرزهای هنر آکادمیک بگذارد. هم اکنون برخی از آثار ارزشمند وی که بیانگر سیر تحولی هنر نقاشی ایرانی است در موزه های ایران نگهداری می‌شود.




زندگینامه کمال الملک
محمد غفاری (میرزامحمدخان غفاری) ملقب به کمال الملک، از بزرگترین و نام آورترین نقاشان ایران، فرزند میرزا رضاخان غفاری در حدود سال 1264هـ.ق/1226ش در شهر کاشان متولد شد. میرزا ابوالحسن غفاری (ضیع الملک) عمومی کمال الملک و نیز پدرش میرزا رضاخان از برجسته ترین نقاشان عصر قاجار محسوب می شدند. محمد غفاری پس از پایان دوران مقدماتی تحصیلی در شهر کاشان جهت ادامه تحصیل (عمدتاً در رشته نقاشی) در دارالفنون به تهران رفت. در آن هنگام او فقط 13 سال سن داشت. معلم نقاشی او در دارالفنون مزین الدوله بود که لقب «نقاشباشی» را داشت. محمد غفاری به سرعت در عرصه نقاشی پیشرفت قابل توجهی کرد و به زودی آوازه او در شهر پیچید. در این میان ناصرالدین شاه که تحت تاثیر هنر نقاشی وی قرار گرفته بود در سال 1298 هـ.ق او را به عنوان پیشخدمت مخصوص و نقاشباشی به دربار برد. این واقعه فرصت و امکان مناسب و مطلوبی برای این هنرمند جوان به وجود آورد تا دهها تابلو نقاشی نفیس و زیبا از خود به یادگار گذارد. محمد غفاری نقاشباشی دربار در سال 1310 هـ.ق از سوی ناصرالدین شاه به لقب مهم «کمال الملک» مفتخر شد. در همین زمان بود که تابلوی مشهور و معروف تالار آئینه را که حدوداً پنج تا هفت سال طول کشید و از شاهکارهای او به شمار می رود، به اتمام رسانید.



حدود یک سال پس از مرگ ناصرالدین شاه و در سال 1314 هـ.ق جهت تکمیل تحصیلات و آشنایی با هنر اروپایی به آن قاره عزیمت کرد و حدود سه سال در موزه های فلورانس، لووروورسای به مطالعه و بررسی نقاشی هنرمندان اروپایی پرداخت و چندین تابلو از آثار نقاشان بزرگ اروپایی را بازسازی کرد. کمال الملک سرانجام به درخواست مظفرالدین شاه که در سفر نخست اروپایی اش در سال 1316 هـ.ق با او ملاقات کرده بود به ایران بازگشت و پس از حدود 5 سال به بهانه زیارت مشاهد ائمه اطهار به عراق رفت و در سال 1321 هـ.ق وارد کربلا شد. او طی چندین سال اقامت در عتبات عالیات تابلوهای نقاشی متعددی را ترسیم کرد که در زمره مهمترین آثار او به شمار می رود. کمال الملک در سال 1329 هـ.ق به ایران بازگشت و قدم هایی برای تاسیس مدرسه صنایع مستظرفه برداشت و این روند را تا هنگام کودتای سوم اسفند 1299 ادامه داد. هر چندتاثیر وی در بیداری ایران، نقطه مهمی در حیات سیاسی اوست. لیکن پس از کودتا کمال الملک حاضر نشد به رضاخان روی خوش نشاند دهد و حتی تقاضای وی برای ترسیم شکل محمدرضا (ولیعهد) را رد کرد. این موضعگیری منجر به برخورد و بی عنایتی حکومت با او شد و به دنبال آن، وزارت معارف چنان که دلخواه رضاشاه بود بودجه مدرسه صنایع مستظرفه را که تحت مدیریت کمال الملک اداره می شد، قطع کرد و مشکلات متعدد دیگری را پیش روی او قرار داد. تا جائیکه دیگر امکان اداره مدرسه را نداشت و به ناچار از خدمت در آن کناره گرفت و به فاصله کوتاهی در سال 1307 هـ.ش شهر تهران را به مقصد مزرعه ای در روستای حسین آباد از توابع شهر نیشابور ترک کرد و گوشه انزوا برگزید. از رخدادهای واپسین سال های عمر او نابینایی یکی از چشم هایش در اثر یک حادثه بود. کمال الملک نهایتاً در 27 مرداد 1319 هـ.ش در سن 93 سالگی بدرود حیات گفت و بر طبق وصیتش که خواسته بود او را در قسمتی از باغ ملک خویش به خاک بسپارند پس از درگذشت اتفاق چنین افتاد و او را درجوار مزار شیخ مزیدالدین عطار در نیشابور به خاک سپردند».


روی سنگ قبر کمال الملک نوشته شد:
درگذشت یکشنبه 13 رجب المرجب 1359 قمری
مطابق 27 مرداد ماه 1319 شمسی
الف- آثار پیش از مسافرت به اروپا (حداقل از سال 1299 تا 1314 هـ.ق)
ب- آثار دوره مسافرت به اروپا
ج- آثار دوره اقامت در عراق
د- آثار دوره تصدی ریاست مدرسه مستظرفه



معرفی تابلو حوضخانه کاخ صاحبقرانیه
این تابلو جز اموال موجود در کاخ صاحبقرانیه ، از مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران به شماره می رود در حوضخانه این کاخ در حال نمایش می باشد. تاریخ اثر 1301 ه.ق و نقاش آن کمال الملک می باشد. (لازم به ذکر است که کمال الملک در آن زمان هنوز لقب کمال الملکی نگرفته و امضاء اثر به نام خانه زاد محمد می باشد.)
ابعاد آن 81*58 سانتی متر و تکنیک آن رنگ و روغن بر روی کرباس است. در این تابلو حوضخانه کاخ صاحبقرانیه به تصویر کشیده شده و نقاش با استفاده از رنگ، زوایای ساختمان و تابش نور را در آن به زیبایی تمام نشان داده است.


معرفی تابلو حوضخانه کاخ گلستان
اثری برجسته از محمد غفاری مشهور به کمال الملک، نقاش نامدار ایرانی است. تابلوی حوضخانهٔ عمارت گلستان در سال ۱۳۰۷ قمری (تقریباً برابر با ۱۸۸۹ میلادی و ۱۲۶۸ خورشیدی)، با رنگ روغن بر روی بوم و در ابعاد ۶۵ در ۵۲٫۵ سانتی‌متر توسط کمال‌الملک خلق شد. در این تابلو منظرهٔ حوض و فواره قصر گلستان به نمایش در آمده‌است.
این اثر با رقم «محمد نقاش باشی و پیشخدمت حضور همایون ۱۳۰۷ ه.ق.» در کتابخانه کاخ موزه گلستان آمده‌است. هم‌اکنون این اثر تحت مالکیت موزهٔ کاخ گلستان در تهران قرار دارد.


منبع :
کمال الملک هنرمند همیشه زنده به کوشش حمید باقرزاده، انتشارات اشکان، تهران، 1376
مجله موزه ها به کوشش فرامرز طالبی، تهران، 1374

گردآورنده: نوشین کمالی