در ایران روشنایی تا اواسط قرن نوزدهم میلادی، شمع و چراغهای روغنی بوده است. در دهه 1870 میلادی چراغهای نفتی به بازار آمد. شروع استفاده از این نوع چراغها در ایران، مربوط به سالهای پایانی سلطنت ناصرالدین شاه می شود.

چراغهای گارنی از اواسط قرن نوزدهم میلادی رواج یافتند. در سال 1279 ه.ق یک شرکت بلژیکی با سرمایه سی هزار لیره و با مباشرت میرزاحسین قزوینی سپهسالار اقدام به احداث یک کارخانه تولید گاز شهری در تهران کرد، اما این کارخانه به علت عدم دسترسی به ذغال سنگ تعطیل شد. چند سال بعد یک نفر ایرانی آن را به ده هزارلیره خرید و در سال 1309 ه.ق آن را به شرکتی موسوم به «شرکت عمومی روشنایی و حرارت در ایران» فروخت که محل آن در خیابان چراغ گاز (امیرکبیر کنونی) بود.

«ناصرالدین شاه» درضمن خاطرات نخستین سفر خود سال 1290 در وصف تماشاخانه ای در مسکو چنین می گوید: «هر دقیقه روشنایی الکتریسیته رنگارنگ از گوشه ها به مجلس رقص می اندازد. «این خاطره مربوط به سال 1873 میلادی یعنی دو سال بعد از اختراع ماشین گرام است. شانزده سال بعد، ناصرالدین شاه در روزنامه سفر سوم خود به فرنگستان در توصیف یکی از عمارتهای مسکو که در آنجا به مهمانی رفته است می نویسد: «روز سه شنبه 20 شهر رمضان 1306 ه.ق وارد عمارت داللغروکی شدیم، خیلی خوب عمارتی است. دو سفر سابق هم که آمده بودیم همین جا به عین همانطور است که دیده بودیم. چیزی که خیلی تازگی داشت پنج، چهل چراغ در اطاق شام بود که با چراغ الکتریسیته روشن شده بودند و کاسه های چهره رنگ داشتند، به قدری قشنگ بود که مثل چراغ پریان یا بهشتی به نظر می آمد و تمام تالار را مثل روز روشن کرده بودند در صورتیکه چشم را هم نمی زد.

اولین مولد برق در ایران یکی از کارهای ابتدایی و تشریفاتی و شاید تفریحی ناصرالدین شاه، وارد کردن یک دستگاه مولد برق در سال 1320 ه.ق با قدرت احتمالا سه کیلو وات بوده است، این مولد، پس از ورود و نصب در دربار به منظور روشنایی مورد استفاده بوده و از آنجا که فقط پنج شعله چراغ را روشن می کرده است بعید به نظر می رسد که ماشین محرک آن از نوع بخاری باشد.

از این گذشته، باتوجه به اینکه ماشین دیزل ده سال بعد اختراع شد و در زمان نصب اولین مولد دربار ایران، رایجترین ماشین محرک برای قدرتهای کم از نوع اتو بود که با سوخت گاز شهری یا نفت کار می کرد، می توان گفت که مولد مورد بحث نیز از همین نوع بوده زیرا سوخت آن از طریق تبدیل زغال سنگ به گاز تامین می شده است. آقای محمدصادق حامد- کارشناس برق منطقه ای تهران – در زمان احداث ساختمان جدید کاخ نیاوران و تعمیر کاخ صاحبقرانیه، مولد کوچکی از نوع اتو را مشاهده کرد که یک سیلندر افقی دراز و باریک و یک دیناموی کوچک و تابلویی از جنس سنگ مرمر داشت و به احتمال قوی همان مولد مورد بحث بوده است که متاسفانه امروز دیگر اثر یا اطلاعی از آن در دست نیست. مظفرالدین شاه نیز مانند پدرش سه بار به اروپا رفت و از کشورهای مختلف دیدن کرد. در بازگشت از سفر اول خود، در جمادی الثانی 1318 سه روز در باکو ماند و دستوری برای خرید موتور برق برای حرم حضرت امام رضا (ع) صادر کرد که مباشرت این خرید بر عهده شخصی به نام حاج محمدباقر میلانی رضا یوف قرار گرفت.

این مولد با ولتاژ 110 ولت و به 8 هزار تومان پول رایج آن زمان خریداری گردید. اولین کارخانه برق شهری شرکت عمومی روشنایی و حرارت در ایران با وجود وارد کردن ماشین های متعدد باز هم توفیق چندانی در بهره برداری از آن به دست نیاورد و سرانجام محل کارخانه را در خیابان چراغ گاز (چراغ برق یا امیرکبیر) به شخصی به نام حاج حسین امین الغرب فروخت در همین محل بود که اولین کارخانه برق شهری در ایران تاسیس شد. امتیاز نصب آن در محرم الحرام 1322 نوشته شد و در سال 1324 ه.ق راه اندازی گردید. این کارخانه به مدت 65 سال از دوره هفتاد و پنجم سالی که در امتیاز نامه قید شده بود به کار خود ادامه داد. در تمام این مدت فقط شبها کار می کرده و برق آن فقط برای روشنایی و بعدها برای رادیو بکار می رفت. در سالهای پایانی حکومت قاجاریه – 1303- در شهرهای بزرگ نصب نیروگاههای دیزلی و کوچک توسط شرکتهای خصوصی شروع گردید.

منبع: کارشناس موزه صنعت برق ایران (صدیق یزدانی راد)

گردآوری و تحقیق: زهرا کرامت