اطلاعات جامعی از چگونگی وجود این آثار در کاخ اختصاصی نیاوران وجود ندارد ولی به احتمال زیاد این اشیاء هدیه بوده اند یا توسط فرح دیبا خریداری شده و در میان کلکسیون شخصی وی در این مکان نگه داشته می شده است.

فعالیتهای انجام شده در این زمینه: ایجاد شرایط مساعد جهت حفظ و نگهداری اشیاء، پژوهش و مطالعه، کاتالوگ، بروشور، تهیۀ شناسنامه علمی اشیاء (شامل توصیف شی، تهیه عکس و طرح، تهیۀ کتابشناسی) دادن اطلاعات موردنیاز به پژوهشگران و راهنمایی دانشجویان جهت انجام کارهای پژوهشی بوده است.

اشیاء لرستان از استان های ایلام، کرمانشاه و لرستان به دست آمده و بیانگر هنر و فرهنگ مردم این مناطق در طی هزاره سوم ق.م تا هزاره اول ق.م می باشد. درمیان اشیاء لرستان، مفرغ های لرستان از شهرت جهانی برخوردار است. دانشمندان مختلف با مطالعه این آثار نظرات متفاوتی را ایراد نموده و تاریخ های گوناگونی را برای آنها اعلام داشتند. برخی ساخت این اشیاء را به اقوام تاسی که در کوهپایه های دامنه زاگرس زندگی می کردند نسبت می دهند و این آثار را متعلق به هزاره سوم تا اول ق.م می دانند.

مشابه اشیای مغرغی موجود در مجموعه نیاوران در تعداد و تنوع بیشتر در مجموعۀ موجود در بخش لرستان موزۀ ایران باستان وجود دارد که بنابر مطالعات انجام شده بر روی این اشیاء و اطلاعات موجود، می توان گفت که آثار مفرغی مجموعه فرهنگی – تاریخی نیاوران حاصل کاوش های علمی یا غیرعلمی از محوطه های باستانی چون ورکبود، سرخدم، کفترلان، چغاسبز، دم آویزه و ... در لرستان و مناطقی در استان کرمانشاه بوده که از طریق خریداری یا اهدا به این بخش راه یافته اند.

اشیاء مفرغی این مجموعه شامل: ادوات و ساز و برگ اسب (انواع لگام و آویزها و ...) مجسمه های کوچک انسان یا حیوان (بت)، علم ها است. موقعیت جغرافیایی و طبیعی استان لرستان: منطقه ای که امروز به لرستان مشهور است و در باختر ایران قرار گرفته نزدیک به سی هزار کیلومتر مربع وسعت دارد که از شمال غربی به استان کرمانشاه، از غرب به منتهی الیه سمیره، از جنوب و جنوب غربی به استان خوزستان، از شرق به رود سزار یا دز که حد فاصل بختیاری و لرستان است و از شمال شرقی به رشته کوههای مشرف به ملایر و بروجرد واقع است. مهم ترین سلسله کوههای لرستان به شرح زیر است:

• رشته کوههای جنوبی کوه کور که امروزه آن را کبیرکوه می نامند. • رشته کوههای شمالی عبارت از کوه گری و اشتران کوه و کوه پینه یا پونه • رشته کوههای غربی و مرکزی سفیدکوه است که از خرم آباد آغاز شده و تا شمال باختری لرستان ادامه دارد. کوه میل، کوه ورزا و همیان از رشته کوههای مهم این منطقه اند. • رشته کوههای مرکزی و خاوری: کوه یافته نزدیک خرم آباد، کوه هشتاد پهلو، کوه چونی، کوه چناره و کوه تاف. این کوهها در بخش های خاوری مرتفع تر و ناهموارتر و در دره ها باریک ترند.

در لرستان سه رود بزرگ «سزار»، «دز» و «رودکشکان» و «رود سمیره» جریان دارد که پس از گذشتن از آخرین منتهی الیه غربی «کوه کور» به خاک خوزستان وارد شده و «کرخه»« نامیده می شود. مناطق و تپه های باستانی متعددی در ناحیه لرستان وجود دارد که مهم ترین آنها عبارتند از: چغاسبز و میرولی، دره رودخانه و کشکان شامل کوهدشت (سرخدم) 2 و 1 دلغان، طرحان، دم آفریده، خاتون آباد، چغابل، فندق، قلیلان، بردبال، چنارباشی، چشمه. مفرغ های لرستان: ایران دارای پیشینه بسیار طولانی در امر ذوب سنگ معدن و استخراج فلز مس می باشد، آثار به دست آمده از تپه قبرستان دشت قزون تپه علی کشی در دهلران، تپه سیلکا، تپه ابلیس و کاوش های بمپور و شهداد گویای این مطلب است.

فلزکاران قدیمی به مرور در جهت بهره گیری از عناصر و ترکیب آنها، به ماده ای محکم تر از آلیاژ مس و قلع دست یافتند که اصطلاحاً مفرغ نامیده می شود. مفرغ آلیاژی است از مس و قلع که با آن ابزارهای مختلف و مجسمه تهیه می کنند. مفرغ قدیمی ترین آلیاژی است که بشر آن را شناخته و تهیه کرده است، زیرا در معادن مس معمولاً فلز مس به طور طبیعی با قلع به صورت یک آلیاژ طبیعی وجود دارد از این رو معمولاً نخستین ابزارهای مصنوعی فلزی که در قدیم توسط بشر ساخته شده غالباً از مفرغ است. عصر مفرغ دومین قسمت از عصر فلزات است که پس از دوره مس در تقسیم بندی زمینه شناسی قرار می گیرد.

این تقسیم بندی به این جهت است که مصنوعات فلزی این دوره از زندگی بشر بیشتر ترکیبی از مس و قلع است به طوری که کاوش های دیرین شناسی نشان داده ساکنان ایران از پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح نیز آلیاژ مفرغ را می شناخته اند و از آن برای ساخت مصنوعات فلزی خود استفاده می کرده اند و مصنوعات مفرغی نیز که در سایر نقاط دنیا در ضمن حفاری به دست آمده قدیمی تر از این تاریخ نیست.

مفرغ ترکیبی از مس و روی به رنگ های مختلف سرخ، سرخ کم رنگ و نارنجی است که زودتر از مس ذوب می شود و در مجسمه سازی و ساخت ادوات دیگر مورد استفاده قرار می گرفته است.

عصر مفرغ در ایران به سه دوره فرعی تقسیم می شود که عبارتند از: 1- عصر مفرغ قدیم از 2000 -3000 ق.م 2- عصر مفرغ میانه از 1600-2000 ق.م 3- عصر مفرغ جدید از 1200-1600 ق.م

سازندگان مفرغ لرستان:

تحقیق در این زمینه به دلیل عدم وجود مدارک مکتوب امری مشکل است. اکثر پژوهشگران از کاسی ها و کیمریهای هشتم، هفتم ق.م به عنوان سازندگان مفرغ لرستان نام برده اند و گروهی بر این عقیده اند که بیشتر آثار منسوب به لرستان محل ساختمانشان ایلام و بین النهرین بوده که از طریق تجارت یا غنائم توسط سپاهیان وارد زاگرس شده است. قدر مسلم آنکه آثار مفرغی لرستان با این تکنیک ماهرانه و تزئینات غنی نمی توانسته ساخته دست فلزگران یا صنعت گران کوچ نشین باشد، یعنی درواقع افراد کوچ نشین به تولید و بازسازی وسایل ساده روزمره اشتغال داشتند و فلزگران اصلی لرستان گروه های کوچکی در مراکز شهری هلیلان و طرحان و جنوب کردستان بوده اند و سفارش دهندگان را بیشتر جنگجویان یا حکمرانان اقامتگاه های دائمی در دشت های جنوب غربی یا شمال شرقی تشکیل می دادند. صنایع فلزی اکثراً توسط این اقلیت حاکم و ثروتمند حمایت می شد که در میان این حامیان نام اقوام کاسی و سمیری برده شده است.

شیوه ساخت اشیاء مفرغی:

در ساخت اشیای مفرغی از دو روش ریخته گری و چکش کاری استفاده می شده و اصولاً سه نوع ریخته گری شناخته شده است. ریخته گری در قالبهای باز Open mould و یا بسته Closed و روش استفاده از موم گمشده Lost-waxmet 1- قالب باز: قالبی منفرد است از جنس گل یا سنگ که فلز مذاب را در داخل فرورفتگی موجود در قالب ریخته یا پس از انجماد فلز مذاب، شیء ساده موردنظر به دست می آید. این قالب های سنگی یا گلی، معمولاً قالب های اولیه سرپیکان، سرنیزه، خنجر، شمشیر و بعضی از سنجاق ها بوده اند. 2- قالب بسته: در این روش، کار پیچیده تر از تولید اشیاء در قالب های باز است و در نتیجه به دانش و مهارت بیشتری احتیاج دارد. قالب بسته، به صورت دو تکه سنگ است که در داخل هر کدام نیمی از شیء موردنظر ایجاد شده است. برای ریختن شی فلزی، دو تکه قالب را روی هم قرار داده از بخشی از قالب که سوراخ مخصوص ریخته گری درآنجا تعبیه شده فلز مذاب را می ریختند. البته لازم است که در قسمتهایی از قالب منافذ مخصوص عبور هوا وجود داشته باشد تا عمل ریخته گری با سهولت بیشتری انجام گیرد. 3

- روش استفاده از موم گمشده:

در این روش ابتدا شیء موردنظررا موم ساخته، روی آن را با لایه ای از گل مخصوص می پوشانند. در اثر حرارت موم خارج شده، حفره ای در وسط ایجاد می گردد که مشخصه شی موردنظر را دارد که با ریختن مواد مذاب در داخل آن مدل ساخته می شود. از این روش برای ساختن بسیاری از اشیاء استفاده می شده است. هنگامی که منظور ساخنتن یک شیء فلزی توخالی باشد، مدل آن را از گل مخصوص (نسوز) ساخته سپس روی آن را با موم یا قیر می پوشانند و جزئیات موردنظر را بر روی آن ایجاد می کنند، سپس روی لایه موم یا قیر را با گچ می پوشانند. با حرارت دادن این مدل، موم یا قیر ذوب شده و خارج می گردد و یک فضای خالی بین مدل گلی و قالب گچی باقی می ماند. این فضای خالی با مواد مذاب پر شده و با شکستن قالب گچی و خارج کردن گل مخصوص یک شیء توخالی به دست می آید. چکش کاری سرد و گرم اشیاء فلزی: پس از ریخته گری برای تکمیل شیء موردنظر اعمال دیگری نیز انجام می شود، چکش کاری اشیاء فلزی یکی از روش های بسیار قدیمی شکل دادن به اشیاء است، این عمل را در گرما یا سرما انجام می دهند.

منابع: 1- عصر مفرغ ایران- دکتر حسن طلایی، انتشارات سمت 2- گزارش کاوش محوطه، سرخ دم، اشمیت 3- گزارش کاوش محوطه سرخ دم، کوهدشت لرستان، دکتر آرمان شیشه گر. 4- سایت اینترنتی موزۀ ملی ایران باستان، قسمت مفرغ های لرستان

گردآورنده: سیده فروغ نجبایی