به گزارش روابط عمومی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران، نشست تخصصی رازگشایی نگاره مهجوری از ناصرالدین شاه قاجار با حضور علیرضا قاسم خان (پژوهشگر و مستند ساز)، محمد رضا بهزادی (سند پژوه اسناد تاریخی ایران و هند) مسوولین مجموعه نیاوران و علاقمندان به تاریخ، پنجشنبه سوم آبانماه 1403 در تالار آبی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران برگزار شد.
در ایتدای نشست مهناز اسدی رییس کاخ صاحبقرانیه و کیوریتور نمایشگاه، ضمن خوش آمدگویی به میهمانان،به چگونگی ایجاد ایده و روند برپایی این نمایشگاه اشاره کرد و گفت:نگاره تمام قّد ناصرالدین شاه با اجرای نزدیک به اندازه طبیعی، فاقد امضاء و رقم،که با تکنیک رنگ روغن، روی بوم و با اندازه 128 در 227 سانتی متر، اثری ست ارزشمند و با سابقۀ تاریخی و مستندات بسیار که هم اکنون در کاخ موزه صاحبقرانیه نگهداری می شود. این اثر در واقع گرته برداری درخور تحسینی از عکسِ ناصرالدین شاه میباشد که این تصویر نیز هم اینک در آلبوم خانه کاخ گلستان محفوظ است.
گویش قدرت در تابلو پادشاه قاجار
علیرضا قاسم خان، پژوهشگر و مستندساز در ادامه نشست در بررسی این تابلوی تاریخی گفت: تابلوی نقاشی ناصرالدین شاه قاجار، که در گنجینه کاخ موزه صاحبقرانیه نگهداری می شود، یکی از آثار برجسته ای است که نظام تصویری و فرهنگی اواخر دوران ناصری را به خوبی نمایان میکند. این اثر هنری، مانند دیگر نقاشی های هم عصرش، تحت تأثیر الگو‌های هنری و فرهنگی زمانه قرارگرفته و به طور خاص بازنمایی مناسبات قدرت و جایگاه اجتماعی پادشاه را در بر دارد. مقایسه این تابلو با عکس‌ها و دیگر آثار هنری مرتبط از آن دوره، معناساز‌ی‌های جذابی را پدید آورده که به روشن تر شدن بستر تاریخی و فرهنگی این اثر کمک میکند.این تابلو علیرغم اینکه چند سال پیش مرمت شده است، به تازگی توجه محققان را به خود جلب کرده و جایگاه واقعی آن در سپهر سیاسی و فرهنگی قاجاریان را مورد بررسی قرار داده است.
با مقایسه این اثر با سایر روایات تصویری از آن زمان، میتوان به شناخت دقیقتری از ارزش‌های نمادین و فرهنگی این تابلو دست یافت. این اثر شاه را در اوج قدرت و اقتدار به تصویر میکشد، اما همزمان تضادی میان این تصویر و واقعیت‌های تاریخی آن دوران به وضوح احساس می شود.این روایت از تصویری آغاز می شود که از مراسم تشییع ناصرالدین شاه در تکیه دولت به جا مانده است.
در این تصویر، تابوت شاه در مرکز صحنه قرار دارد و تصویر او در بالای تابوت دیده میشود. همچنین، شمایلی از حضرت علی (ع ) نیز در در بالای نقاشی وجود دارد که به نوعی نشان دهنده ارادت ناصرالدین شاه به اولیاءالله و پیوند نمادین میان مقام پادشاهی و مقدسات است. این ساختار تصویری پیوستگی عمیق میان قدرت سیاسی و باورهای مذهبی در دوران قاجار را به خوبی نمایان میسازد.با نگاهی دقیقتر به تأثیر عکاسی بر نقاشی آن دوران، تفاو ت‌های قابل توجهی پدیدار میشود. نقاشی های آن دوره معمولاً بر نمایش اقتدار و عظمت پادشاهان تمرکز دارند، در حالی که عکاسی با رویکردی واقعگرایانه تر، چهر‌های متفاوت از شاه به تصویر میکشد.
در عکس‌های ناصرالدین شاه، چهر‌های خسته و مضطرب دیده میشود که به نوعی بحرانهای سیاسی و اجتماعی آن دوران را بازتاب میدهد. اما نقاشی‌ها تلاش دارند تا تصویر پادشاه را مقتدر و بی نقص جلوه دهند.این تضاد میان نقاشی و عکاسی،دو روایت متفاوت از شاه و دوران او را به تصویر میکشد. نقاشی‌ها ابزاری در خدمت نمایش قدرت و عظمت شاه بودند، در حالی که عکاسی، واقعیت‌های انسانی تر و چالش‌های روزمره او را به نمایش میگذارد. این تفاوت میان دو روش بازنمایی، درک عمیقتری از وضعیت سیاسی و اجتماعی ناصرالدین شاه فراهم میکند و تأثیر این دو رویکرد بر برداشتهای تاریخی و فرهنگی آن دوره را روشن تر میسازد.از این رو، بررسی این آثار نه تنها به فهم ما از تاریخ قاجاریه کمک میکند، بلکه چراغی برای درک بهتر مناسبات قدرت و فرهنگ درگویش قدرت در تابلو پادشاه قاجار آن زمان است.
بازخوانی مراسم تشییع و تدفین ناصرالدین شاه قاجار
محمدرضا بهزادی لقب شناس و سندپژوه اسناد تاریخی ایران و هند دومین سخنران این نشست در بازخوانی این پرده تاریخی ادامه داد: این پرده فاخر و ارزشمند که روزگاری و شاید یک سال و یک روزی که جنازه امانت بود، بر سر دیر بزرگ تکیه دولت آویخته بوده و سپس به بالای دیوار مقبره نوساز شاه در حضرت عبدالعظیم (ع) منتقل شده و پس از نظاره یک قرن و اندی، اینک در گوشه ای از قصر صاحبقرانیه، جایی که شاه قاجار روزگاری دلش برایش میرفت و کنج و خلوتش را دوست میداشت و درحوضخانه اش ژست عکاسی میگرفت، آرام و خاموش با قد و قامت افراشته، ایستاده است.
از اینکه این پرتره بسیار زیبا و پر داستان و روایت چطور به این قصر رسیده،تاجایی که تیم تحقیقاتی نشست و نمایشگاه جستجو کرد، تاکنون چیزی به دست نیامده، مگر چند خطی در توصیف اثر آن هم در دفاتر اموالی دهه هفتاد شمسی که به وصف طول و عرض و مشخصات ظاهری پرداخته است.جستجو‌هایمان در مجموعه آستان مقدس حضرت سیدالکریم (ع) هم نتیجه ای تاکنون در برنداشته، مع الوصف یک دو تصویری که ابوالقاسم نوری در عهد مظفری از داخل مقبره شاه برداشته است، نشان میدهد این تابلو در چه موقعیت مکانی در بالای مقبره و سنگ مزار ناصرالدین شاه قرار داشته است.همین قدر معلوم شد که این اثر به ظاهر پس از انقلاب اسلامی از جای خود خارج شده و دست آخر پس از چرخش بسیار در وضعیتی نه چندان مطلوب سرانجام در گنجینه کاخ صاحبقرانیه یافته و مرمت گردید.
تابلو بی نام و نشان و رقمی از نقاش است. شاید نقاش با شور و ذوق کار را برای جشن پنجاهمین سال سلطنت تدارک دیده بود که سیل فنای میرزا رضای عقدایی نقش عملش را باطل کرد و در نهایت ترجیح داد رقم و نامی از خود بر پای تابلویی چنین بد فرجام نگذاشته باشد.اما آنچه این تابلو را برای ما مهم جلوه میدهد، فارغ از تکنیک، هنر و قدمت، روایت‌ها و داستانهایی است که بر آخرین لحظات تدفین و تشییع صاحب این صورت گذشته و این تابلو در بیشتر اپیزود‌های آن، حضور داشته است. شاید بهتر است واقعه قتل شاه وسپس خاکسپاری او در حرم مطهر حضرت عبدالعظیم ع را از قلم شاهزاده عین السطنه و خاطراتش که از خوشبختی روزنگاشت هم هستند دنبال کنیم، چنا نکه م ینویسد:سلطانی که به تماشای تشییع پیکر خویش‌ایستادپرده نقاشی تمام قد ناصرالدین شاه قاجار که در متن نمایشگاه حاضربه عنوان اثر شاخص قرار دارد، نظار ه گر آیندگان و روندگان بسیاری بوده و اسرار بیشماری در پس آن نهفته است.این اثر هر چند رقم، نام و امضای نقاش ندارد و تاریخ خلق آن هم مشخص نیست ولی از منظر تکنیک و ارزش هنری و تاریخی آن قابل تأمل است. این تابلو که مدت‌ها در کاخ موزۀ صاحبقرانیه نگهداری میشد در اواخر دهۀ هشتاد خورشیدی به مرمتگران سپرده شد تا غبار سالیان از رخ آن زدوده و زخم و پارگی آن ترمیم شود. فارغ از قوت قلم و تکنیک نقاش که پرده را از روی عکسی از شاه با ظرأفت و استادی هرچه تمامتر پرداخته،
آنچه که به این نقاشی اهمیت می بخشد، آویختن آن بر بالای تابوتِ شاه در تکیه دولت و سپس در مدفن وی است. به عبارت دیگر، این تابلو نظاره گر و شاهد وقایعی است که به هنگام تشییع پیکر ناصرالدین شاه و سپس آرام یافتن وی در مقبره نوساز واقع در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) رخ داده است.این اثر افزون بر عکس زیبای تکیه دولت، دست کم در دو عکس موجود که «ابوالقاسم بن محمدتقی نوری » در عهد مظفری از داخل مقبره ناصرالدین شاه انداخته نیز به چشم میخورد. پیدا نیست که این پرده چه زمانی از مقبره خارج میشود و چگونه بیش از یک سده بعد، سر از مخزن کاخ موزه صاحبقرانیه در آورده اما شاید بتوان در حال و هوای نمایشگاه و با کمک آثاری که در حاشیه این پرده به نمایش در آمده اند و با آن پیوند دارند، قدری خیال پردازی کرد و نقبی به دل تاریخ زد و در عین حال، از تماشای یک اثر هنری ارزشمند، لذت برد.
در پایان این نشست، نسخه الکترونیک کتابچه نمایشگاه و نشست در وبسایت مجموعه قرارد داده شد تا عموم علاقمندان بتوانند به طور رایگان دانلود کنند.