نسخه خطی کلام الله مجید

رقم: زین العابدین ابن محمدتقی اصفهانی ملقب به "اشرف الکتّاب"

تاریخ کتابت: پانزدهم شعبان 1247 هجری قمری به درخواست فتحعلی شاه قاجار

نوع خط: جامع نویسی (نسخ و رقاع)

ارزش اثر: به لحاظ ترصیع، تذهیب، تحریر و تجلید

جلد اثر: لاکی نفیس کار میرزا احمد به تاریخ 1248 هجری قمری

تزئینات صفحات: تذهیب و مطلانویسی

تعداد صفحات: 293 ورق

قطع کتاب: وزیری متوسط

جلد اثر: لاکی (روغنی)

محل نگهداری: گنجینه موزه کتابخانه اختصاصی نیاوران

 

تمام سرسوره ها، کتیبه ها و صفحات آغازین حزب و جزء این اثر نفیس، تماماً مطلانویسی است. مطالب سرسوره و کتیبه با استفاده از طلای اشرفی در قالب خط رقاع به نگارش در آمده و نقوش ترنج و سرترنج با استفاده از گل های تلفیقی و تجریدی، نوشته ها را همراهی می کند. جداول زنجیره ای به صورت سرتاسری و سنجاق نشان در فضای اطراف سرسوره و کتیبه ها به اجرا در آمده و نقوش گل های ریسه ای تنیده در دل همدیگر به زیبایی اثر افزوده است.

 

آرایش دو صفحه افتتاح، به صورت کاملاً متقارن، متوازن، متعادل، متناسب، متجانس، رعایت وحدت دو صفحه تماماً به صورت مذهب و مرّصع به اجرا در آمده است.

 

مطلع اثر با دعای قبل از تلاوت شروع شده و خاتمه آن با دعای بعد از تلاوت قرآن در دو صفحه و با عبارت "فی اعلاء علیین" خاتمه یافته است.

 

این کلام الله بنا به دستور فتحعلی شاه قاجار به نگارش در آمده که دو صفحه سجعیه انتسابی و ترقیمه، بیانگر این مطلب است.

 

جلد اثر لاکی (روغنی) است و در فضای درون متن جلد، اجرای لچک های محراب در دو طرف بالا و پایین اثر با استفاده از بوم اشرافی و اجرای گلدسته های تلفیقی در دل فضای درون متنی و حمایت لچک های تشعیری از مصورسازی درون متن، از همراهی هنرهای طلایی و تصویری حکایت دارد و اجرای حواشی گل و بوته های ریسه ای تجریدی، به عنوان حاشیه مادر اول با حاشیه های همگام مطلّایی و حاشیه مادر دوم در قالب لچک ترنج سرتاسری و حاشیه همگام متقارن با حواشی اطراف متن، زیبایی و انحصار خاصی به کار بخشیده است. در اندرون جلد به صورت لاکی با بوم الوان، که با استفاده از گل های تلفیقی و به صورت تشعیری و افشان فضای درون متنی را به خود اختصاص داده است و اطراف آن حاشیه همگام مطلّایی و حاشیه مادر مصورسازی گلریسه ای، سرتاسر فضای حاشیه مادر را به خود اختصاص داده است.

 

زین العابدین ابن محمدتقی اصفهانی:

آقا زین العابدین اصفهانی معروف به "اشرف الکُتاب" در سال 1187 هجری قمری در اصفهان به دنیا آمد. از وی جز این نمی دانیم که خط را در محضر کاتبی محمود نام آموخته و شاگرد شهیرش سید محمد اصفهانی متخلص به بقا و ملقب به شرف المعالی است.

 

زندگانی وی در کودکی مصادف است با اغتشاش ها بر سر تفویض حکمرانی زند به قاجار، همچنین جفاهای محمدشاه قاجار، آغاز سلطنت فتحعلی شاه که مصادف بیست و پنج سالگی اوست، سلطنت ناصرالدین شاه و در این میان سرعت گرفتن پیشامد وقایع و شکل یافتن تجدد و عمر دراز او به همراه میل و طلب شاهان به هنرش.

 

وی از دهه پنجم حیات لقب سلطانی یافت و در دهه هشتم زندگی، پس از سال 1264 هجری قمری از سوی ناصرالدین شاه به "اشرف الکُتاب" ملقب گردید در حالی که از سی سالگی به استادی و بزرگی شناخته شده و آثارش مایه تفاخر بود. میرزا محمد حسن خان اعتمادالسلطنه از رجال دربار ناصرالدین شاه می گوید:"...آقا زین العابدین خطاط از مفاخر عظیمه این دولت است که او در قلم نسخ کرامت اظهار می فرمود..."

 

"اشرف الکُتاب" شیفته قلم سحرانگیز میرزای نیریزی بود. وی از نامداران شیوه نسخ ایرانی است هر چند در رقاع هم استاد بود. نزاکت در آثار "اشرف الکُتاب" چنان است که فرق چندانی میان قطعات، ادعیه طوماری و کتابچه ها و کتاب های او نیست و شاید این دلیلی بر کم شمار بودن قرآن های کتابت شده به دست وی و نفاست مثال زدنی اش است.

 

مرحوم دکتر بیانی در کتاب "مستطاب" خود از چهار جلد قرآن به قلم "اشرف الکُتاب" سخن گفته است. از نظر تاریخی قدیمی ترین این چهار نسخه، نسخه موجود در موزه کتابخانه اختصاصی نیاوران است که در سال 1247 ه.ق در شصت سالگی کاتب رقم خورده و دلیل تحریر آن درخواست فتحعلی شاه قاجار بوده است. جالب آنکه قرآن نخست (همین نسخه) در نظر دکتر بیانی نیز خوشتر آمده، آنطور که در لابلای عبارات معرفی اثر می نویسد:"کتابت عالی بلکه ممتاز (در بهترین خط اشرف الکُتاب، برای فتحعلی شاه استکتاب کرده است)".

 

در این کتاب علاوه بر جلد لاکی  نفیس کار میرزا احمد به تاریخ 1248 ه.ق و صفحات افتتاح و اختتام مرصع، متن و حاشیه تمام صفحات مذهب است. این اثر به لحاظ ترصیع و تذهیب و تحریر و تجلید از جایگاه بالایی برخوردار است.

 

به گفته میرزا محمد حسین ادیب اصفهانی همچنین به نقل از جابر انصاری سال وفات این کاتب را به احتمال 1296 تا 1300(ه.ق) دانسته و افزوده اند که عمر وی، صد و ده سال بوده است. محل دفن او نیز در گورستان تخت پولاد است. دو سال بعد فتحعلی شاه از دنیا رفت اما این نسخه کم قرین از قرآن کریم ماند و ماند تا قاجار کرسی به پهلوی داد و ماند تا پهلوی نیز درگذشت و ماند برای همیشه که ثبت افتد در تاریخ ما و بدانیم و بدانند آیندگان که این نسخه قرآن از بهترین نسخ قرآن پدید آمده در ایران خاصه، ایران عصر قاجار است.

 

  

  

 

 گردآورندگان: ندا شانقی و پروانه احمدی