چکیده:

سقف موزه جهان نما نمونه بسیار زیبا از نقاشی لاکی روغنی برروی سقف می باشد. .این سقف متعلق به منطقه شیراز بوده و بین دوران زندیه تا قاجاریه بر روی آن کار شده و در دوره پهلوی در سقف موزه جهان نمای فعلی تعبیه شده است. این نقاشی تمامی شاخصه های نقاشی سقف را به هنرمندی هر چه تمامتر داراست.

 

واژگان کلیدی:

نقاشی لاکی روغنی، نقاشی سقف، شیراز، قاجار

 

مقدمه:

هنرمندان عصر زندیه و قاجار مرز هنرنمایی و بازآفرینی های هنری خود را از مقوله هنرکتابت و قلمدان سازی و غیره فراتر برده و به تزئین بنا و سقف و دیگر جزئیات بنا مانند: دیوارها، در و پنجره پرداخته اند و بسیار هنرمندانه از عناصر نقاشی گل و مرغ که (خاستگاه اصلی آن شیراز می باشد) بهره جسته و به هر چه زیباتر جلوه دادن کاخ ها و منازل، در آن دوران همت گماردند و نتیجه آن نمونه های بی بدیل و زیبایی است که چیره دستی و هنرمندی استاد کاران آن سرزمین را برای ما به یادگار گذاشته اند.

 

استفاده درست و بجا از عناصر نقاشی گل و مرغ، قاب بندی ها و کشیدن مناظر و بناها، استفاده از تک چهره های زن، فرشته ها که تأثیر و تلفیق هنر اروپایی را در لا به لای طرح و نقش و رنگ کار به خوبی می توان مشاهده کرد، همچنین استفاه از پرنده توراکو (1) به جای بلبل که همنشین بی بدیل گل در نقاشی های لاکی و کاغذی است همگی حکایت از چیره دستی و خلاقیت هنرمند شیرازی است.

 

این گزارش بر آن است تا جزئیات طرح و نقش این سقف را به دقت هر چه تمام تر توصیف نماید. اگر چه امضاء هنرمندان و سال اجرای کار و اینکه دقیقاً متعلق به چه خانه و یا شهری در استان شیراز بوده بر ما هویدا نیست اما تمام تلاش نگارنده بر آن بوده که جزئیات و کلیت طرح و نقاشی را باز خوانی نماید تا شاید نظر علاقمندان این حوزه و نقاشان لاکی روغنی را به جزییات و چیره دستی هنرمندان جلب نماید و گره گشای پاره ای از اطلاعات و ابهامات در این مورد باشد.

 

 

 

نمای فوق، سقف موزه جهان نما  است.  ابعاد آن 342×595 سانتی متر و  از جنس چوب می باشد که در سال های گذشته (پهلوی دوم) طی بازسازی هایی که در کاخ نیاوران انجام شد از شیراز به تهران منتقل شده و در موزه جهان نما، در سقف سالن اصلی نصب گردیده است.

 

این سقف مستطیلی بوده و  با طرح لچک ترنج؛ تزئین شده است. لازم به ذکر است ترنج مرکزی به فرم بیضی است و به رنگ زمینه سفید، که کل فضای سقف را احاطه نموده و لچک ها در جزئیات طرح به رنگ سبز می باشند. در داخل همین فضای ترنج بیضی، چند فرم ترنج در هم نیز وجود دارد که به ترتیب، به جزئیات آنها اشاره خواهد شد.

 

 

 

فضای یک چهارم لچک ها، با رنگ زمینه سبز تیره (سبز سلطنتی، سبزکله غازی) پوشانده شده است یک مدالیون که از مشخصه طرح های قاجار می باشد، فضای اصلی لچک را به خود اختصاص داده است و داخل آن با تک چهره بانوی اروپایی به زیبایی نقاشی شده هست. اطراف این فرم مدالیون با طرح های برگ فرنگی، مطلا کاری شده و تزئینات طرح گلدانی در طرفین و بالای آن به شکوه و زیبایی این اثر صد چندان اضافه کرده است.

 

از گل های به کار گرفته شده در این طراحی می توان به گل صد تومانی یا صد پر، گل زنبق و گل همیشه بهار اشاره کرد.

 

همچنین چهار پرنده به نام توراکو، در طرفین گلدان ها به زیبایی هر چه تمام تر به تزئینات فضا اضافه شده اند و در ادامه بقیه فضا با طرح برگ فرنگ بر زمینه سبز تا قسمت مرکزی طرح کشیده شده است.

 

از شگفتی های این طرح وجود گل های رز به تنهایی و مستقل در بین بندهای ختایی (برگ فرنگ) می باشد که مشابه این نوع طرح پردازی بسیار کم است همچنین غنچه های بسیار ریز و بنفش رنگ (بنفش بسیار کمرنگ) که به صورت پراکنده دربین بند های ختایی، هم موجب هارمونی طرح با گل های رز شده و هم تناسب رنگ را در زمینه به خوبی نمایان ساخته است.

 

به کار بردن رنگ سفید به عنوان سایه تزئینی در بین برگ فرنگ های مطلا کاری شده به اجرای این اثر در ده های پایانی دوره قاجار اشاره دارد و جزو موارد نادر طراحی و رنگ آمیزی این نوع آثار است و بیشتر، سلیقه و هارمونی رنگ و طرح را در اجرای این اثر می رساند و از توانمندی های هنرمند هنگام اجرا به شمار می آید.

 

تصویر زنان در چهار لچک:

 

    

 

فرم بیضی شکل ترنج مرکزی با دالبرهای بیضی شکل تزئین شده و در محل اتصال این فرم ها با هم، یک در میان به فرم گلدانی ختم می شود و در موارد دیگر با فرم دایره تزئین شده که باز یک در میان با طرح منظره و چهره بانوان نقاشی شده است. در مجموع 10 طرح چهره  زن، 22 طرح گلدان و 12 طرح منظره و 44 طرح پرنده، تزئین گر حاشیه ترنج مرکزی می باشند.

 

عمدتا چهره های بانوان ایرانی با پوشش اروپایی شبیه پوشش مریم مقدس در نقاشی ها می باشد.

 

طرح گلدانی که عمدتاً با گل های رز در رویه گلدان و شکوفه رز که به صورت  معکوس فضای بیرونی گلدان را آراسته، تزئین  شده است. از موارد نادر می توان به دو رنگ بودن گل های رز اشاره کرد که در کارهای لاکی کمتر به چشم می خورد و گل های همیشه بهار که به عنوان گل های ثانویه در طراحی ها استفاده دارد، همگی در هر چه زیباتر شدن این طرح دخیل بوده اند.

 

مناظر عمدتاً شبیه مناظر اروپایی کار شده و نگاه نقاش به سمت و سوی بناهایی با معماری اروپایی می باشد.

 

تعداد 44 پرنده توراکو که عمدتاً در طرفین مدالیون های منظره و چهره ها تزئین گر فضا هستند به زیبایی این طرح افزوده اند.

 

تصاویر زن ها در دور تا دور حاشیه بیضی سفید رنگ

 

 

تصاویر منظره های دور تا دور فضای لچک بیضی سفید رنگ

 

 

پس از بررسی فضای دور ترنج، به فضای میانی می رسیم که به رنگ زمینه سفید است و قسمت نسبتاً وسیعی از فضای ترنج را به خود اختصاص داده است. داخل این فضا با دو بند اسلیمی و ختایی مطلا کاری شده است. البته لازم به ذکر است که بند اسلیمی، شبیه اسلیمی های معمول در کاشی کاری و یا صفحات تذهیب شده کاغذی نیست و بیشتر ترکیبی نزدیک به این فرم دارد که با آرایه های برگ فرنگی و تشعیر ترکیب زیبایی را ایجاد کرده است. استفاده از طرح دهان اژدری و سر دیگر حیوانات در انتهای بندها حلاوت و زیبایی خاصی به طرح بخشیده است.

 

در کنار این بند اصلی، بند دیگری جریان دارد که فضای خالی را پوشش می دهد و بیشتر نزدیک به بند ختایی است اما با پرندگان و گل هایی چون زنبق، گل رز، گل انار و دیگر گل ها به زیبایی هر چه تمام تر آراسته شده است.

 

برگ ها و گل های این بندها با رنگ سبز و قرمز سایه خورده اند که بیشتر دلالت بر تأخر زمانی اجرای این کار در دهه های پایانی دوره قاجار دارند. اما در هر صورت، ترکیب و تلفیق عناصر حیوانی با بند گیاهی دلالت بر شیرینی کار و مهارت طراح دارد که شیوه تشعیر بر حاشیه را که در کارهای کاغذی  از اواخر صفویه مرسوم بود (در قاجار نیز در کمتر کاری دیده می شد) به زیبایی در وسط ترنج طراحی نموده و با نقش گرفت و گیر در لایه بعدی ترنج به زیبایی هر چه تمام تر نمایان ساخته است.

 

 

بعد از این مرحله به ترنج داخلی می رسیم که باز با فرم های دالبری جدا شده و در بالا و پایین به یک سرترنج با پایه بلند ختم می شود تا فضای حاصل از بیضی بودن فرم ترنج را به خوبی همپوشانی کند و در انتها به یک سرترنج بسیار زیبا ختم می شود که هر کدام از این اجزاء به تنهایی می توانند به فضاهای کوچکتری ختم شوند که متعاقباً تفسیر خواهند شد.

 

در ترنج داخلی که به رنگ سبز سلطنتی یا سبز کله غازی است انتهای فرم های بیضی به 6 طرح منظره و 8 طرح چهره و 14 طرح گلدانی ختم می شود، چهره ها و مناظر در فرم های مدالیون جای گرفته اند. چهر ه ها همگی چهره بانوان بوده که با سرپوشی حریرگونه بر آراستگی مو و لباسشان افزوده شده است.

 

 

بناها عمدتاً ساختمان هایی با فرم برج بوده که به معماری اروپایی نزدیکتر است.

 

در فرم های گلدانی از فرم انبوه گل رز استفاده شده و در بالای گلدان از یک گل زنبق کمک گرفته شده که در پوشاندن فضای خالی و زیبایی کار نقش بسیار خوبی داشته است.

 

تصاویر منظره در فضای سبز

 

 

 

پس از فضای سبز رنگ به یک فرم ترنج گونه کوچکتر بر می خوریم که به رنگ زمینه قرمز لاکی می باشد، از نمای بالا و عمودی با دو سرترنج بسیار کوچک محاط شده که داخل آن با گل رز و گل همیشه بهار تزئین شده و از نمای افقی به زنبق های متصل به مدالیون مرکزی وصل شده است و اینچنین شاهد ترنج زمینه قرمز لاکی و ترنج کوچک صلیب گونه با زمینه رنگ فیروزه ای هستیم.

 

فضای ترنج بیرونی با بندهای برگ فرنگی به رنگ طلایی تزئین شده و در فضاهای ایجاد شده به صورت قرینه چهار دسته گل رز مشاهده می شود. این مدل دسته گل که یادآور دسته گل های اروپایی است از تأثیرات فرهنگ اروپایی در سلیقه جامعه حکایت دارد.

 

ترنج داخلی که مرکزی ترین ترنج است، از فرم بیضی به فرم صلیب یا به علاوه تغییر یافته در مرکز با فرم مدالیون بسته شده و داخل آن نیز با یک منظره نقاشی شده است. از چهار طرف نیز با چهار گل زنبق آرایش شده است.

 

 

فاصله بین ترنج مرکزی و سرترنج با یک پایه به هم متصل شده که خود شامل سه بخش است.

 

 

قسمت اول با نقش گرفت و گیر بین گاو و شیر:

 

تصویر فوق که نقش گرفت و گیر است. درگیری بین شیر و یک گاو می باشد. از نقش های معروف از زمان هزاره اول و دوم پیش از میلاد (تپه مارلیک و تپه عمار لو) که دلالت بر نیروی خیر و شر دارد و جنگ بین نیکی و بدی، سیاهی و سپیدی، نور بر تاریکی و در نهایت اهریمن بر اهورا می باشد. کاربرد این طرح جز موارد نادری است که در نقاشی دوره قاجار مشاهده می شود. پیشتر استفاده مضمونی بسیاری از این طرح می شده اما در دوره قاجار از عناصر دیگری چون گل، خواب پرنده و ... استفاده می شد که مجال سخن در این میان نیست اما چیره دستی نقاش تناسب رنگ و طرح را به زیبایی به اجرا در آورده است.

 

قسمت دوم قاب زمینه لاکی:

 

قاب فوق با زمینه رنگ قرمز لاکی و پرنده ای به نام توراکو بر پایه گل قرنفل (جعفری) به زیبایی هر چه تمامتر آرایش شده است.

 

قسمت دوم قاب زمینه لاکی:

 

تصویر دو فرشته، یا دو کودک نیمه برهنه با دوبال در نقاشی ها، از المان هایی است که در این دوره از نقاشی اروپایی وام گرفته شده است. حضور فرشته در نقاشی ایرانی از زمان های دور با عناصر و آرایه های ایرانی وجود داشته است اما این نوع طراحی با استفاده از عناصر نقاشی اروپایی تأثیرات هنر غرب بر نقاشی آن روزگار بوده است.

 

 

سر ترنج فوق نیز به زیبایی هر چه تمامتر در دو سوی ترنج اصلی نمایان است. فرم کلی با بندهای برگ فرنگی طرح سر ترنج را پیاده کرده و در مرکز فرم مدالیون را داریم که با منظره نقاشی شده است. زمینه سر ترنج به رنگ زرد خالص است که با گل های رز به زیبایی آرایش شده است. کاربرد رنگ زرد در کاشیکاری دوران قاجار در بناها مرسوم گشته که هنرمند نیز به زیبایی از آن بهره جسته، که حاکی از جسارت و ذکاوت هنر مند می باشد.

 

تصاویر منظره های به کار رفته در فرم های سر ترنج:

 

کادر پایینی کار مانند حاشیه ای دور تا دور فضای قاب را پوشانده است و این انتهایی ترین حاشیه کار است که ازاره های سقف را تشکیل داده است، و با یک فضای دالبر مانند به دیوارها متصل می شود.

 

فاصله بین کادر پایینی و حاشیه اول، فضای نسبتاً پهنی می باشد که با زمینه سفید و سبز با تزئینات ختایی پوشانده شده است. هنرمند این کار، با استفاده از فرم هایی اسلیمی فضاهای پایه داری را ایجاد کرده که با دو فرم قاب قابی با دو رنگ سفید و صورتی چرک و مات دور تا دور فضای سقف را پوشانده است. داخل این فضاها با فرم ختایی و طرح گلدانی با رنگ طلایی تزئین شده و داخل فضاهای صورتی نیز با تک گل، آراسته شده است.

 

 

سرانجام:

دیوار نگاری و سقف نگاری تکمیل کننده  تزئینات بنا و ادامه مسیر آفرینش نقش و نگار از مسیر نقاشی ایرانی به دیگر جزئیات زندگی است. این نقش ها در واقع ترسیم بهشت خیالی و دنیای آرزوهای بشر آن روزگاران بوده که گاهی بین کاغذ کتاب و قلمدان و گاهی به عنوان نقش آینه به روی رف و گاه به عنوان تزئینات در و در ادامه به عنوان سوژه آراستن به روی پهنه دیوار و سقف بوده که ناملایمات زندگی را مرهمی باشد. امید و آرزوی بهشت برین را نوید دهد و زیستن زیر این سقف های خیال انگیز را حلاوتی تازه بخشد. چه بسا نقاش آن روزگار برای زیباتر شدن اثر از هیچ تلاشی فرو گذار نکرده و همه عناصر بومی و اقلیمی را در زیباتر نشان دادن طرح و نقش بکار بسته در این بین تأثیر نقاشی و هنر وارده از اروپا بر طرح و ابزار اجرا تأثیر گذاشته اما هرگز نتوانسته خللی در هماهنگی و اجرا به وجود آورد همه این ها را مدیون دستان پر توان و اندیشه های پاک و سالم گذشتگان این مرز و بوم هستیم. امید که ما نیز  نگهبانان خوب این آثار ارزشمند باشیم.

 

1_ پرنده ای معروف به مرغ بهشتی است. زیستگاه اصلی آن در آفریقاست و در منطقه ای دیگر یافت نشده است. بسیار گران قیمت بوده است. به نظر می رسد این پرنده در اثر داد و ستد دریایی از آن منطقه به جنوب ایران آورده شده و به عنوان تحفه به پادشاهان هدیه داده می شده است.

 

پژوهش و گردآوری: رویا عمران

با همکاری: معصومه بهرامیان- شقایق شفاعت دوست- معصومه رضوانی

عکس: کریم صباغی