پیه سوز سفالی

دوره اسلامی

ابعاد: به قطر 8 سانتی متر

محل نمایش: کاخ اختصاصی نیاوران

مبحث نور و روشنایی از مهمترین وجوه معماری و نیز هنرهای ظریفه ایران است که از آن جمله ابزار و آلات روشنایی، به عنوان عوامل تهیه نور مصنوعی در منازل و فضاهای بسته هستند. امروزه نمونه های بدیعی از این آلات در موزه های مختلف دنیا وجود دارد که حاصل قرن ها تلاش و تجربه انسان در بهره برداری و کنترل نور می باشد.

پیه سوز (پی سوز)، چراغدان و یا شمعدان پی ای (در فرهنگ نظام: پیه دان) در فرهنگ دهخدا چنین معرفی شده است: "پایه چراغی از سفال یا مس و امثال آن که پیه یا روغن کرچک یا بَرزَک را در آن ریختندی و با فتیله ای از پنبه می افروختند."

در فرهنگ عمید نیز پیه سوز، چراغ فیتیله دار که به جای نفت با پیه می سوزد و ظروف فلزی یا سفالی که در آن روغن کرچک و پیه بریزند و فتیله پنبه ای بر آن قرار دهند و روشن کنند، معنی شده است.

اولین ابزار روشنایی شاخه های درختان رزین دار بودند که به عنوان مشعل به کار می رفتند. در حقیقت نیاز انسان به نور و روشنایی آنرا بر آن داشت که برحسب نیاز، اولین چراغ های روغنی یا پیه سوز را در 12 تا 15 هزار سال قبل از میلاد مسیح تولید کند. انسان در آن زمان هنوز در غارها میزیست و بقایایی از نخستین نمونه های آن در سال 1940 از غار لاسکو (Lasceau) از منطقه دوردونی فرانسه به دست آمده است که از 15 تا 10 هزار سال قبل از میلاد مسیح مورد سکونت انسان قرار گرفته است.

اغلب پیه سوزهای ماقبل تاریخ از سنگ ساخته شده و با چربی حیوانات و گیاهان می سوختند. در این نمونه ها روغن را درون استخوان های توخالی، صدف و یا سایر ظروف طبیعی می ریختند و با پوست درخت، الیاف گیاهان و یا خزه برای آن فتیله درست می کردند. در دوران های بعدی و با فراگیری تکنیک سفالگری امکان ساخت انواع پیه سوز با اشکال و ابعاد مختلف فراهم گشت و از چربی (پیه) آب شده و همچنین موم و فتیله پنبه ای برای سوخت و افروختن آن استفاده شد.

استفاده از آلات روشنایی در اغلب نقاط جهان و تمدن های بزرگ مرسوم بود. از نمونه های شاخص پیه سوز شناخته شده در جهان، چراغدان های روغنی مصری متعلق به چهار هزار سال قبل از میلاد هستند که در طول قرن ها، نه تنها برای روشن سازی خانه ها بلکه در مراسم مذهبی نیز به کار می رفتند.

چنین مراسمی بر اساس گفته های هرودت «لینکوکایا» (چراغ سوزی) نامیده می شد که در طی آن، در طول شب هزاران پی سوز در خانه ها و اکناف شهر افروخته می شد. یکی از مشهورترین چراغدان های مصری، چراغ سلطنتی و شکوهمند "ایزیس" بود که برای روشن کردن فضای معابد خدایان به کار می رفت.

در یونان باستان نیز یک چراغ روغنی بسیار بزرگ به نام کالیما چوس (Callimachos) یا چراغ زرین در معبد آکروپولیس آتن نگهداری می شد که تنها یکبار در سال سوخت گیری شده و هر شب افروخته می شد.

در ایران نیز نمونه های بسیار زیبایی از انواع پی سوز از ادوار مختلف تاریخی به دست آمده است. در طی هزاره سوم و دوم قبل از میلاد و در دوران تاریخی به ویژه اشکانی– ساسانی نیز از پیه سوز های سنگی، سفالین و فلزی استفاده شده است. در دوران اسلامی به ویژه در دوران سلجوقی و ایلخانی نمونه های فلزی (برنز، نقره و مس) و سفالین که به لحاظ هنری دارای ارزش والایی می باشند، به دست آمده است.

بعدها و با پیشرفت صنعت ساخت آلات روشنایی چراغ های سیمین و یا فانوس ساخته شد که به تدریج جای خود را به انواع چراغ های گردسوز نفتی داد.

چراغدان های روغنی و پیه سوز تنها برای روشنایی فضاهای داخلی به کار برده می شد و وسیله روشنایی خارجی مناسب تا اواسط قرن 17 میلادی ناشناخته بود و فقط از مشعل های قیری جهت مراسم ها و جشن ها و عبور و مرور محدود مسافران و حمل کالا در شب استفاده می شد.

از اواخر قرن 18 میلادی به موازات شروع انقلاب صنعتی و با افزایش تقاضا برای روشنایی بهتر و ارزانتر پیشرفت هایی در صنعت ساخت چراغ های روغنی و نفتی به وجود آمد و سپس با اختراع وسایل الکتریکی و استفاده از نیروی برق شب نیز برای انسان همچون روز روشن گشت.

پژوهش و گردآوری: پروانه اسکاش