فرامرز پیلارام

در تاریخ هنر معاصر ایران، هنرمندان کمی هستند که با وجود عمر کمشان تأثیر بسزایی در تاریخ هنر این سرزمین گذاشته اند و نامشان تا ابد بر آسمان هنر ایران خواهد درخشید، یکی از این هنرمندان فرامرز پیلارام است.

فرامرز پیلارام زاده ۲۱ فرودین ۱۳۱۶در تهران است، نام وی عموماً به خاطر تأثیر او در دو جریان مهم تاریخ هنر مدرن ایران یعنی "نقاشی-خط" و "سقاخانه" شناخته شده است. اما فارغ از این دو، فرامرز پیلارام یک طراح زبردست و یک مجسمه ساز قدرتمند نیز هست آنقدر که در نمایشگاه سال ۱۹۷۶ در سوئیس روزنامه "لوموند" با دیدن آثار او نوشت "آینده جهانی هنر در ایران است."

پیلارام همواره در پی به تصویر کشیدن نمادهای اصیل ایرانی بود. در کارهای اولیه اش مُهرهایی را که در قدیم به جای امضاء از آن استفاده می‌کردند، بزرگ نمایی کرد و زمینه‌ای کتیبه گونه به وجود آورد و در آن نمادهای مذهبی، مانند عَلَم و پنجه، را با اشکال هندسی درآمیخت.

او با علاقه و توجه به هنرهای سنّتی ایرانی، نظیر کاشیکاری و در مسیر یافتن راه‌های نو برای «ترکیب بندی» های جدید، و دریافت این مطلب که خط فارسی، به ویژه نستعلیق، در تلفیق با نقاشی ویژگی ممتازی به تابلوها می‌بخشد، به آموختن خطاطی در انجمن خوشنویسان که خود او از بنیانگذاران آن نیز بود پرداخت به درجه ممتازی نائل آمد و سپس مدتی در آنجا تدریس کرد.

از آن پس، خط دستمایه اصلی آثار او شد. از این رو می‌توان او را از پیشگامان "نقاشیخط" در ایران دانست. دکتر جواد مجابی، فرامرز پیلارام را یکی از چهار خوشنویسی تأثیرگذار می داند که نقاشیخط را پیش از ابداع و از آن در آثارشان بهره بردند، می داند. پیلارام با کاربرد خط در نقاشی، به خطاطی نیز شکل نوینی بخشید و آن را از چارچوب های سنّتی خارج ساخت.

این زمان (۱۳۴۰–۱۳۴۱ شمسی) مصادف بود با سال هایی که هنرهای اصیل ایرانی در مقابل موج نوگرایی غربی در همه زمینه‌ها قرار گرفت. در سال ۱۳۴۱ پیلارام و تنی چند از هنرمندان دیگر مکتب سقاخانه را – که شیوه‌ای اصیل و بر پایه اعتقادات و نمادهای مذهبی و ایرانی بود – در نقاشی و مجسمه‌سازی بنیان نهادند.

مکتب سقاخانه جریانی هنری بود که در دهه ۱۳۴۰ شمسی با استفاده از عنصرهایی از هنر مدرن و برخی از عنصرهای تزئینی هنرهای سنتی و دینی، در ایران شکل گرفت. در جریان نوسازی ایران و درگیری‌های سنت گرایان و هواخواهان مدرنیته، عده‌ای از هنرمندان نوآور، مکتب جدیدی را بنیان نهادند که تأثیر شگرفی بر دگرگونی‌های هنر نوگرای ایران و حتی نوآوری‌های عرصه خوشنویسی از خود باقی گذاشت، این مکتب یا جنبش هنری بعدها به‌نام مکتب سقاخانه شهرت یافت.

فرامرز پیلارام در سومین و چهارمین دو سالانه تهران (۱۳۴۳ ش، ۱۳۴۵ ش) شرکت کرد و برنده مدال شد. پس از آن کارهای او و دیگر هنرمندان مکتب سقّاخانه به "دوسالانه ونیز" فرستاده شد و بسیار مورد توجه قرار گرفت. موزه هنرهای مدرن نیویورک هم یکی از آثار او و آثار چند تن دیگر از هنرمندان این مکتب را خریداری کرد.

فرامرز پیلارام با هنرمندانی چون مرتضی ممیز، غلامحسین نامی، مارکو گریگوریان، مسعود عربشاهی، عبدالرضا دریابیگی، سیراک ملکونیان «گروه آزاد» را تشکیل داد. این گروه چهار سال فعالیت داشت و چندین نمایشگاه از آثار نقاشان ایرانی در شهرهای مختلف دنیا برپا کرد و بسیار مورد توجه منتقدین ایرانی و خارجی قرار گرفت و در زمان حیات خود طوفانی به پا کرده بود که متأسفانه با اختلاف بین چند تن از اعضا از هم گسیخت. فرامرز پیلارام به تدریس نیز علاقه‌مند بود، از این رو از سال ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۹ با سمت استادیار در دانشکده معماری دانشگاه علم و صنعت به تدریس طراحی پرداخت.

- آثار فرامرز پیلارام

آثار پیلارام تابلوهای رنگ روغن با ساختاری محکم است که خط در آنها با تکیه بر هنرهای سنّتی حرکاتی آهنگین دارد. آهنگ خطوط در کارهای او با تکرار یک حرف به وجود می‌آید و بزرگ نمایی و هدایت اَشکال، حس حرکتِ بصری را به بیننده القاء می‌کند.

ادغام خطوط سیاه و ضخیم و سفید و نازک و ترکیب آنها با عنصر خط در آثار او نوعی وحدت به وجود می‌آورد. از دیگر ویژگی های آثار پیلارام اندازه بزرگ تابلوهایش، غلبه شکل بر محتوا، تضادهای رنگی شدید و بهره‌گیری از رنگها به صورت حجیم و ضخیم است.

از جمله آثار او می‌توان به تیغه‌ها (۱۳۴۱)، ترکیب بندی سبز (۱۳۴۶)، ریتم با کلمه علی (۱۳۵۰) و عاق والدین (۱۳۵۵) اشاره کرد. سایر فعالیت های او ساخت مجسمه‌های بزرگ برنزی و پیکره‌های عظیم چوبی به صورت حجمهایی تشکیل یافته از خط بود. او معتقد بود که چون آثارش برگرفته از زندگی است، پس باید در خدمت مردم و در اختیار آنان باشد و تابلوها و آثار هنری باید از انحصار مجموعه‌ها و نمایشگاه‌ها خارج شود و حتی در سطح شهر در معرض دید مردم قرار گیرد تا همگان از آن بهره ببرند.

دوره های هنری پیلارام از ابتدا شامل: سقاخانه، نقاشیخط، و سرانجام تلفیق این دو با هم است در کنار این سه دوره آثار حجمی پیلارام و طراحی های او نیز بسیار حائز اهمیت است.

یکی از زمینه های کاری پیلارام نقاشی خط بوده است عده ای فرامرز پیلارام بنیان گذار نقاشیخط در ایران می دانند اما به درستی مشخص نیست که مبدع این هنر چه کسی بوده است. فرامرز پیلارام از نخستین کسانی بود که ویژگی ها امکانات صوری خط - نوشته و یا خوشنویسی سنتی را در نقاشی نوگرای ایران آزموده است. پیلارام آنچنان تغییر شکل‌هایی در حروف به وجود آورد که به کلی رابطه فرم و محتوا را از هم گسست و خط در آثار او به مجموعه‌ای از حرکت حروف در بطن سطوح رنگی تبدیل گردید.

پیلارام هنرمندی پرکار بود دستی قوی و درک تجسمی بالایی داشت. او با مهارت تمام می توانست هرگونه اثرپذیری را در شیوه ای شخصی حل کند. در دوران نقاشیخط او به خوشنویسی_به خصوص نستعلیق و شکسته نستعلیق_ روی آورد و در این عرصه با بهره گیری از الگوی سنتی ((سیاه مشق)) دست به تجربه هایی بسیار متنوع زد. این تجربه ها مشتمل بودند بر انواع ترکیب بندی های هندسی با بافت نگارشی، طرح های خوشنویسانه، سیاه مشق های رنگین و ریتم هایی از حروف برجسته نمایی شده و متداخل در یکدیگر. او غالباً در نحوه سازماندهی عناصر به کیفیتی تزئینی دست می یافت؛ و با کاربست رنگ طلایی بر این کیفیت تأکید می کرد.

- معرفی برخی از آثار پیلارام در موزه های مجموعه نیاوران:

بدون عنوان/ هنرمند: فرامرز پیلارام (1361-1316)/ تکنیک: رنگ روغن روی بوم/ ابعاد: 80*80 سانتی متر/ محل نگهداری: گنجینه موزه جهان نما

بدون عنوان (1354 ه.ش)/ هنرمند: فرامرز پیلارام (1361-1316ه.ش)/ تکنیک: رنگ روغن روی بوم/ ابعاد: 110*120 سانتی متر/ محل نگهداری: گنجینه موزه جهان نما

پژوهش و گردآوری: پروانه اسکاش