یک جلد کتاب خطی نفیس که شامل رباعیات خیام می باشد که با خط ثلث در سده 14 هجری قمری توسط کاتب آن دوره  بنام فرقانی کتابت شده و در 90 صفحه بر روی کاغذ کشمیری نوشته شده است .

 ابعاد کتاب در قطع وزیری بزرگ؛ ۳۱×۵/۲۰ سانتی متر و جلد آن پوست است. کتاب فاقد مطلا نویسی، رنگین نویسی و تذهیب است.

مطلع کتاب با عبارت  «بسم الله الرحمن الرحیم، رباعیات حکیم عمرخیام-علیه الرحمه- ؛

آمد سحری ندا ز میخانه ما

کی رند خراباتی دیوانه ما

برخیز که پرکنیم پیمانه ز می

زان پیش، که پر کننده پیمانه ما ...» آغاز شده است و با رباعی: «ای دل می و معشوقه مکن در باقی

سالوس رها کن و مکن زراقی

گر پیرو احدی حوری جام شراب

زان حوض که مرتضاش باشد ساقی؛

به اتمام رسید، کتاب حکیم عمر خیام، کتبه فرقانی» به اتمام رسیده است.

زندگی نامه خیام

حکیم غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خیام نیشابوری در  ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ در نیشابور دیده به جهان گشود و وفات او به سال  502 هجری قمری بوده ‌است. وی  به خیامی و خیام نیشابوری نامیده شده ‌است، از ریاضی‌دانان، ستاره‌ شناسان و شاعران بنام ایران در دوره سلجوقی است. گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی او است و حجةالحق لقب داشته است؛ ولی آوازه وی بیشتر به واسطه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. افزون بر آنکه رباعیات خیام را به اغلب زبان‌های زنده ترجمه نموده‌اند، "ادوارد فیتز جرالد" رباعیات او را به زبان انگلیسی ترجمه کرده ‌است که مایه شهرت بیشتر وی در مغرب ‌زمین گردیده ‌است. یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان اصلاح گاه شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، که در دوره سلطنت ملک‌شاه سلجوقی بود، دانست. وی در ریاضیات، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است.

شماری از تذکره نویسان، خیام را شاگرد ابن سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده‌اند هر چند قول مبنی بر این که خیام شاگرد ابن سینا بوده ‌است، بسیار بعید می‌نماید. چون از لحاظ زمانی با هم تفاوت زیادی داشته‌اند. خیام در جایی ابن سینا را استاد خود می‌داند اما این استادی ابن سینا، جنبه معنوی دارد همچنین از وی هم‌اکنون بیش از ۱۰۰ رباعی برجای مانده‌ است.  فقه را در میانسالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت؛ حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره‌شناسی را فراگرفت. برخی نوشته‌اند که او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فرا گرفته بود. مقبره وی هم اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امام‌زاده محروق در آن واقع می‌باشد، قرار گرفته‌است.

رباعیات خیام

رباعی، نوع خاصی از شعر است که در میان ایرانیان رواج یافته و عبارت از دو بیت است، یعنی چهار مصراع؛ که مصراع اول و دوم و چهارمش بر یک قافیه است و در مصراع سوم، شاعر مختار است که همان قافیه را بیاورد یا نیاورد و بر وزن لا حول ولا قوه الا بالله می‌باشد. خیام گذشته از مقامات علم و حکمت، ذوق سرشار و طبع شعری غرا نیز داشته‌است. خیام نه در قالب شعری، نه در کلمات و اصطلاحات شعری و نه در تفکر شعری‌اش از هیچ شاعری پیروی نمی‌کند چراکه خود در این زمینه صاحب سبک است. مفاهیمی که خیام در رباعیات خود ارائه می‌دهد مفاهیم فلسفی است اما در فلسفه این مفاهیم به صورت کلی و مبهم و خبری مطرح می‌گردد، حال آن که خیام همان مسائل را به صورت جزئی ارائه می‌دهد، لذا مسائل عینیت پیدا می‌کند و ملموس می‌گردد. با دقت و روشی مصور و قابل روِ‌یت درک می‌شود و در مخاطب تأثیر می‌گذارد. مهمتر این که در نهایت خواننده به همان کل هم می‌رسد. تصحیحاتی در رباعیات خیام صورت گرفته است از جمله:  تصحیح  معتبری به دست محمد علی فروغی در 1281 - ۱۳۲۰ هجری -  به انجام رسید و احمد شاملو روایتی از ۱۲۵ رباعی خیام در کتابی به نام ترانه‌ها ارائه داده ‌است.

ترجمه‌ها

ترجمه انگلیسی/ فیتز جرالد

در میان مشهورترین ترجمه رباعیات خیام که باعث شهرت عالم گیر او و اشعارش شد، ترجمه شاعر بریتانیایی ادوارد فیتزجرالد در سال ۱۸۵۹ میلادی به زبان انگلیسی است.

ترجمه فرانسوی/ ژان باتیست نیکولا

اندکی پس از آنکه فیتز جرالد، ویرایش نخست ترجمه خود را از رباعیات منتشر ساخت، ژان باتیست نیکولا که سالیانی در ایران زیسته و مدت‌ها منشی سفارت فرانسه در تهران و سپس کنسول فرانسه در رشت بود، ۴۶۴ رباعی منسوب به خیام را به زبان فرانسه ترجمه و به سال ۱۸۶۷ میلادی منتشر کرد.

ترجمه عربی/ احمد حافظ عوض

احمد حافظ عوض اولین کسی بود که در سال ۱۹۰۱، نُه رباعی از رباعیات خیام را از زبان انگلیسی به عربی ترجمه نمود. او آنها را در مقاله‌ای با عنوان شعراء الفرس عمر الخیام، در شماره هفتم المجله المصریه منتشر نمود.

ترجمه ازبکی/ پروفسور شا اسلام شا محمدوف

نخستین ترجمه کامل رباعیات خیام به زبان ازبکی در یکی از اوزان هجایی که عموماً اشعار فولکلوری ترکی قبل از اسلام و بعد از اسلام در آن سروده می‌شد، متعلق به پروفسور شا اسلام شا محمدوف می‌باشد.

دیگر زبان‌ها

رباعیات خیام تاکنون به صورت کلی ۳۲ بار به زبان انگلیسی، ۱۶ بار به فرانسوی، ۱۲ بار به آلمانی، ۱۱ بار به اردو، ۸ بار به عربی، ۵ بار به ایتالیایی، ۴ بار به ترکی و روسی، ۲ بار به دانمارکی، سوئدی ، نروژی، اسپانیایی ،پرتغالی، لاتین، چینی، هندی، ارمنی، ژاپنی،  یونانی ، چک و کردی ترجمه شده‌است.

گفتنی است این نسخه خطی ارزشمند همزمان با روز بزرگداشت حکیم عمر خیام در خرداد ماه سال 1397 به مدت 15 روز در معرض دید علاقه مندان قرار گرفت.