نام اثر: خمسة نظامی

نوع اثر: خطّی مصور

قطع و ابعاد کتاب: در قطع وزیری بزرگ به ابعاد 17*28 سانتی متر

تعداد صفحات: 294 ورق

درجه خط: استادی

دانگ قلم: کتابت خفی و شیوه دفتری

محل نگهداری: موزه کتابخانه سلطنتی نیاوران

اثر معروف و شاهکار بی‌مانند نظامی، خمسه یا پنج گنج است که در قلمرو داستان‌های غنایی امتیاز بسیار دارد و شامل مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت‌پیکر، اسکندرنامه مشتمل بر دو قسمت به نام‌های شرفنامه و اقبالنامه است.

این اثر خطی خمسه موجود در گنجینه موزه کتابخانه سلطنتی که در سده دهم هجری قمری توسط سید احمد الحسینی به خط نستعلیق و درجه خط استادی کتابت شده است. صفحات افتتاح کتاب، به خط نستعلیق سبک شرقی، دانگ قلم کتابت خفی و شیوه دفتری به کتابت در آمده است. صفحات آغازین تنها دارای دو صفحه افتتاح است که متقارن و مطلانویسی با تزئینات درون متنی است که ویژگی خاصی به این اثر داده است.

فضای درون متن، در قالب لچک و ترنج و نیم ترنج و سرترنج به اجرا در آمده و فضای لاجوردی درون ترنج، به شروع خمسه اختصاص یافته است. لچک ها به صورت متداخل فضای بالا و پایین ترنج را در برگرفته و فضای بازوئی ترنج، با اسلیمی های ماری همراه با گل های ختایی جلوه خاصی به اثر بخشیده است. این ترنج که به صورت مزدوج و القایی به ترسیم در آمده است در اطراف خود، اسلیمی های ماری را به همراه گل های پالمتی و تجریدی دارد و نیم ترنج و سرترنج نیز با استفاده از گل های پالمتی و اسلیمی و ختایی آذین یافته است.

درون نیم ترنج ها و سرترنج  ها را گل های پالمتی و ختایی و اسلیمی همراهی نموده است. در اطراف فضای درون متنی، حاشیة قابقابی لچک و ترنجی سرتاسری به اجرا در آمده است. در کنار ترنج های تسلسلی، چهار واگیره تشعیری فضای درون متن را در آغوش کشیده اند و در اطراف آن نیز حاشیه زنجیرهای بندی بندرومی به صورت تشعیر الوان، به اجرا در آمده است. مطلای نویسی درون متن، جلوة خاصی به اثر بخشیده است و تزئینات صفحه دوم افتتاح نیز، مانند صفحه اول، مثل قرآن، به صورت متقارن و متوازن و متعادل و متجانس به اجرا در آمده است نام مذهّب تزئینات درون متن صفحات افتتاح کتاب جهانگیر بخارایی است.

در این پنج گنج، یا خمسة نظامی، ده مجلس مختلف در دل فضای درون متن، به همراه نوشته ها توسط میرک هروی و میر سید علی تبریزی به اجرا در آمده است. نوع مصوّر سازی در قالب مینیاتور سازی است. مجالسی تحت عناوین: گریختن خسرو از پدر، رفتن شیرین به چشمه و در آب نشستن، تظلم خواهی پیرزن از سلطان، بزم خسرو و شیرین، مصاحبت مجنون با ددان و بهایم، لیلی در جستجوی مجنون، حکایات مربوط به هفت پیکر مکتب تبریز ۲، برگرفته از مکتب هرات، سمرقند و بخارا و خراسان بزرگ... مصوّر شده است.

این اثر نفیس خطی مصور در قطع وزیری بزرگ به ابعاد 17*28 سانتی متردر 294 ورق روی کاغذ خانبالغ آهار دار کتابت شده است و کاغذ حواشی کتاب، متن و حاشیه شده و از نوع کاغذ کشمیری است.

حکیم جمال­الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤید (۵۳۰-۶۱۴) در گنجه متولد شد و در همان جا، به کسب علم پرداخت. نظامی گنجوی مورد توجه اتابکان آذربایجان و پادشاهان محلی شروان و مراغه قرار گرفت و بیشتر تألیفات خود را به نام آنها کرده است. از ممدوحین او: اتابک شمس الدین محمد جهان پهلوان، اتابک قزل ارسلان و منوچهر خان کبیر و پسرش قابل ذکر است.

سال وفات نظامی، ۶۱۴ ه.ق بوده و آرامگاه او در شهر گنجه، در جمهوری آذربایجان زیارتگاه عاشقان ادب پارسی است.

دیوان اشعار و خمسه نظامی، مهمترین اثر نظامی است که در پنج قسمت مخزن الاسرار، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، هفت پیکر و اسکندرنامه سروده است.

خمسة نظامی همانند شاهنامة فردوسی در شمار آن گروه کتاب های ادبی ایران است که نگارگران به مصوّرسازی داستان های جذاب و دلنشین آن پرداخته اند. ذوق آزمایی هنرمندان ایرانی در این کار، از این اثر نظامی، شاهکارهای بزرگ هنری پدید آورده است.

گردآورنده: پروانه احمدی