هنر خاتمکاری نوع مخصوصی از هنر دستی است که بسیار دقیق و پرکار است و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد.خاتمکاری عبارتست از کنده کاری یک طرح بوسیله اجزاء چوبی ومواد دیگر که بعدا" بر زمینه چوبی نصب می گردد. مراحل مختلف این هنر از کنار هم قراردادن قطعات کوچک و چسباندن آنها به یک سطح بوسیله چسب یا میخ تشکیل می شود.
استاد محمد گلریز خاتم که یکی از استادان مشهور خاتم سازی است از پدر و جد خود شنیده بود که صنعت خاتم سازی به شیوه امروز قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخانیان مغول بر ایران و ایجاد رابطه مستقیم بین ایران و چین از مملکت چین به ایران آمده است . ولی درخود ایران هم پیش از ظهور اسلام ، گونه ای خاتم سازی رواج داشته است ، باین ترتیب که خاتم سازان از چوب یکرنگ استفاده می کردند و آنرا بصورت چهارمیلیمتری مکعب می بریدند و باطرحهای گوناگون روی صفحه ای نصب و میخکوب می کردند و این شیوه تا چند قرن بعد از اسلام متداول بوده است ، نمونه این نوع خاتمکاری منبر مسجد جامه عتیق شیراز است که بیش از هزار سال از زمان ایجاد آن می گذرد.
خاتمکاری از زمانهای بسیار دور درخاور نزدیک شناخته شده است . قدیمی ترین نمونه آن در اروپا تقریبا" همزمان با قدیمی ترین نوع آن در ایران است . درایتالیا نوع خاصی از این هنر دستی بصورت قطعات استخوان وعاج و چوب که گاه رنگ می شده و گاه طبیعی آن بکار می رفت بر روی هم طرحی را تشکیل می داده است که قدمت آن به سده هشتم هجری ( 14 میلادی ) می رسد . هنر تزئین با چوب در ایران یعنی یک طرح هندسی پیچیده که خطوط آن در هم فرو می رود و چند ضلعی هایی را بوجود می آورد، در سده هشتم هجری توسعه می یابد ، نمونه آن سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز است و این اثر را با تزئینات آجری آرامگاه اولجایتو در سلطانیه و خانقاه نطنز می توان مقایسه کرد . این نوع تزئین ظاهرا" در دوره تیموریان بحد کمال می رسد .تیمور گورکان قصر رویایی خود بنام دلگشا را در سمرقند با درهای خاتــــــــم تزیین می کند و بعدا" آرامگاه خود او نیز پس از مرگش در سال 807 هجری (1405 میلادی ) باهمین نوع درها تزیین می شود – نمونه های زیبای دیگر عبارتست از درهای چوب گردو که بااستخوان و چوبهای مختلف روکش شده و بوسیله هنرمندی بنام حبیب الله درسال 999 هجری ( 1591میلادی ) امضاء شده است و اکنون درموزه دولتی برلین (Staatliche Museum ) نگاهدای می شودو درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته و از شهر بخارا که در موزه ویکتوریا البرت موجود است و همچنین منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان با اشکال هندسی و اجزاء نقره ای به تاریخ 1114 هجری ( 1702 میلادی ) نمونه های زیبایی از این هنر سابقه دار ایران است .
دوران صفویه ، عهد رواج صنعت خاتمکاری است و کاربرد گسترده ی خاتم ، در ساختن اشیاء گوناگون در این دوره ، توجه و علاقه مردم ایران را به خاتم سازی نشان می دهد . از این گروه اشیاء می توان از در و پنجره ، قاب آینه ، جای قرآن و جعبه های شصت پاره ، هزار بیشه عطاری ( در شیراز به این نوع کار پی تی عطاری می گویند) چوب گهواره ، رحل خاتم ، آینه های گردان ، جای شانه سجاده ، سرخابدان ( برای خانمها ) ، چبق ، صندوق های خاتم برای اماکن متبرکه کربلا و مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی ، ضریح های خاتم برای امامزاده ها ،آینه های دیواری ، انواع جعبه ها و قلمدان و قلم خاتم ، منبر خاتم و میز و صندلی و بسیاری از اشیاء دیگر را نام برد.
درب مدرسه سلطانی چهار باغ از طرف بازار سلطانی یکی دیگر از شاهکارهای خاتمکاری دوران صفویه می باشد .
در دوره زندیه نیز خاتم کاری رواج داشته است به خصوص درزمان سلطنت کریم خان دراثر تشویق هنرمندان تحولاتی درهنرهای تزیینی پدید آمد و از آثار مربوط به این دوره می توان از صندوق مرقد حضرت علی بن ابیطالب (ع ) در نجف اشرف ، صندوق خاتم مرقد حضرت سیدالشهدا (ع ) و حضرت ابوالفضل (ع) در کربلا ، صندوق مقبره حضرت زینب (س ) و حضرت رقیه (س) درسوریه نام برد .
در دوران قاجاریه هنر خاتم رو به افول گذاشت اما در همین زمان نیز هنرمندان از خود آثاری به جا نهادند که از آن جمله در ورودی خزانه و حرم شاه عبدالعظیم (ع) و در ورودی موزه ایران باستان بوسیله دو استاد شیرازی به نام محمد کریم و محمد جعفر خاتمکاری شده است .
دوران معاصر را باید عصر شکوفایی دوباره خاتم سازی دانست .
ساختن تالار خاتم درکاخ مرمر ، فصلی تازه ، درهنر خاتم کاری به شمار می آید. تمامی بدنه و سقف این تالار ، با درازای هشت و پهنای شش متر با خاتم پوشانیده شده است . گذشته از آن ، تمام درها و پنجره ها و مبلهای داخل این تالار از خاتم می باشد و می توان گفت یکی از شاهکارهای هنر خاتم ایران می باشد. کار پدید آوردن این شاهکار هنری ، که از سال 1313 هجری خورشیدی آغاز گردید ، بیش از سه سال به درازا کشید ، در این مدت استادان توانایی چون محمد حسین صنیع خاتم ، غلامحسین گلریز ، محمد ملک جوانمردی ،علی بابویه ،حاج محمد صنیع خاتم و معلی اکبر جوانمردی خاتمکاری در این تالار به کار پرداختند.
کار پیشرفت وتکامل خاتم سازی در عصر حاضر هم چنان ادامه یافت ونوآوری درکار طراحی و رواج نقش های تازه ، به ویژه نقش های غیر هندسی ، چون گل و برگ ، پرندگان و حیوانات از ویژگیهای این عصر می باشد.
با تسهیلاتی که امروز از نظر ابزار و مصالح کار و عرضه کردن کالا وجود دارد خاتم کاری می تواند در پایه بلندی از صنایع دستی قرار گیرد.
موادی که در ساختن خاتم بکار می رود عبارتست از چوب فوفل ، چوب عناب ، چوب گردو ، استخوان شتر که در حال حاضر به اندازه کافی وجود ندارد زیرا سابقا" شتر در ایران فراوان بوده است ولی اکنون کاهش یافته است ونسل آن رو به انقراض میرود . در حال حاضر پودر استخوان فشرده جای استخوان شتر را گرفته است . مواد دیگر که در ساختن خاتم بکار می رود عبارتست از عاج فیل ومفتول برنج و نقره و آلومینیوم و چسب های سرد که دوام خاتم را زیاد می کند و در سابق وجود نداشته است .
در گذشته استادان مشهوری در صنعت خاتم کاری شهرت داشته اند که اکنون در قید حیات نیستند مانند محمد حسین صنیع خاتم و محمد خلیل گلریز خاتم و استاد نعمت .
استاد علی نعمت که سرپرستی کارگاه خاتم سازی هنرهای زیبای کشور را عهده دار بود با طرحهای نو اشکال تازه و ابتکاری خود این هنر را ازیکنواختی خارج نمود وموجبات اعتلای هنر خاتم کاری را فراهم ساخت . ایشان آثار بسیار نفیسی ساختند و به ملکه انگلیس و رئیس جمهور آمریکا آیزنهاور هدیه داده اند .
استاد محمد خلیل گلریز خاتم از چهره های درخشان صنعت خاتم سازی اصفهان بوده است که اصلا شیرازی بوده است و خانواده وی به اصفهان نقل مکان کرده اند. این استاد پس از خاتمه دادن به کار خاتمکاری تالار کاخ مرمر به استادی این فن درهنرستان هنرهای زیبای اصفهان منصوب شد . منبر خاتم موزه مشهد را نیز جد او استاد حیدر علی ساخته است . وی شاگردان بسیاری تربیت کرد که بعدا" استاد این هنر شدند ولی مهمتر از آن ، تربیت فرزندان وی بود که همگی از استادان بنام خاتم سازی در اصفهان بشمار می روند.
استاد محمد حسین صنیع خاتم درشیراز دیده به جهان گشود . پدر ونیاکانش همگی خاتم ساز بودند . وی بی گمان یکی از برجسته ترین چهره های هنر خاتم سازی ایران به شمار می آید . بعدها به ایشان لقب " امین الصنایع " داده شد . زندگی صنیع خاتم نه تنها بسبب پدید آوردن آثار پر ارزش بسیار پر بار بود، بلکه شاگردان بسیاری در مدت زندگی خود آموزش داد، که هر یک خود هنرمندی به نام در هنر خاتم سازی شدند. آثار بسیاری از صنیع خاتم به جای مانده ، که نمونه های از آن را درکاخ مرمر وموزه هنرهای ملی در تهران می توان دید.
هم اکنون سه شهر تهران ، شیرازو اصفهان مراکز مهم خاتم سازی در ایران به شمار می آید.
منابع :
کتاب بررسی هنر ایران اثر پوپ -
کتاب سیری در صنایع دستی ایران اثر جی گلاک
گردآورنده: سهیلا اسـدی