هنر خاتم سازی

هنر خاتم سازی یکی از مهمترین هنرهای دستی ایران است. این صنعت ارزش هنری فوق العاده زیادی دارد.

 هنر خاتم سازی یکی از مهمترین هنرهای دستی ایران است. این صنعت ارزش هنری فوق العاده زیادی دارد.  در دائره المعارف فارسی درباره خاتم کاری و خاتم سازی آمده است: "هنر آراستن سطح اشیاء، به صورتی شبیه موزاییک با مثلثهای کوچک، طرحهای گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است، این اشکال هندسی را با قرار دادن مثلث های کوچک در کنار هم نقشبندی می کنند."

 

مثلث ها را از انواع چوب و فلز و استخوان می سازند. هر چه مثلث ها ریز تز و ظریف تر باشند، خاتم مرغوبتر است. در یک طرح خاتم برای ساختن کوچکترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگترین آن، حداکثر چهار صد مثلث به کار می رود."

 

در مورد قدمت هنر خاتم سازی در ایران گفته شده است که صنعت خاتم سازی قبل از دوره صفویه و در عهد استیلای ایلخانان مغول در ایران ، از کشور چین به ایران آمده است.

 

در دوره زندیه به خصوص در زمان سلطنت کریم خان زند در اثر تشویق هنرمندان خاتم ساز، شاهکارهای هنری متعددی خلق شد که یکی از آنها همان صندوق خاتم مرقد حضرت علی (ع) است که ساخت آن در زمان کریم خان زند شروع شد و نصب آن تا زمان لطفعلی خان زند به طول انجامید. این منبر با طرح "گره تند" و کار هنرمندان شیراز می باشد. دیگر صندوق مرقد حضرت سید الشهدا در کربلاست که طرح روی آن "گره تند"اطراف آن "گره کند" هشت و دوازده ضلعی است که کار استادان خاتم ساز شیراز است؛ و از دیگر آثار این هنرمندان می توان به  صندوق خاتم مرقد حضرت ابوالفضل اشاره داشت.

 

هنر خاتم سازی در دوره قا جاریه رو به انحطاط گذاشت و استادان و هنرمندان این هنر در بدترین و سخت ترین شرایط زندگی می کردند. اما تنی چند از آنان به دلیل علاقه باطنی به این هنر و صنعت که از اجدادشان به ارث برده بودند، به طور محدود و بدون چشمداشت مادی به این کار ادامه می دادند. در دوره قاجاریه، درب خزانه حضرت عبدالعظیم (ع) با طرح گره ساخته شد که در زمان ناصرالدین شاه قاجار اتمام پذیرفت. همچنین درب حرم حضرت عبدالعظیم (ع) در تهران، به وسیله دو استاد خاتم ساز شیرازی به نام محمد جعفر و محمد کریم در زمان قاجاریه خاتم کاری شده است.

 

در اواخر سلطنت قاجاریه هنر خاتم به طور کلی رو به فراموشی رفته و فقط عده معدودی هنرمند و هنرشناس و با این هنر آشنایی داشتند.

 

استاد "حاج محمد صنیع خاتم" در خاطرات خود می نویسد: "من قاب خاتمی می ساختم و به دربار احمد شاه قاجار می بردم و از این رهگذر تشویق می شدم و یا انعامی می گرفتم و از طرفی با ارائه یک کار خاتم به فلان سفیر خارجی کوشش می کردم تا این هنر ملی و مردمی را به خارجیان معرفی کنم.

 

بهترین خاتم های 6 ضلعی در دوران قاجاریه در تهران و شیراز ساخته شدند و به جز دو درب خاتم بقیه بیشتر روی قلمدان و قاب آیینه و رحل قرآن به کار می رفت. زمان ناصرالدین شاه قاجار، خاتم سازان خوبی در شیراز کار می کردند که خاتم 6 را از مفتول و مثلثهای ریز پره ای تهیه می کردند و به جای پره چهار مثلث از 9 مثلث استفاده می کردند، ولی همان ابعاد و پره چهار مثلثه را به کار می بردند.

 

از استادان دوره قاجاریه در تهران سه استاد قابل ذکر است: استاد فلاح، استاد عمو کریم و استاد حیدر علی که کار آنان در سطحی بالاتر از دیگران بوده است.

 

در میان استادان شیرازی از کربلایی محمد کاظم، پدر مرحوم صنیع خاتم و مشهدی حیدر علی، پدر خلیل گلریز خاتمی باید نام برد. از استادان اصفهان، استاد حیدر و سید عباس را می توان نام برد.

 

در سال 1307 ه.ش مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تاسیس شد و این هنرستان رونق و توسعه ای به هنرهای دستی بخشید.

 

استاد محمد حسین صنیع خاتم:

محمد حسین صنیع خاتم، فرزند کاظم در بیستم آبان ماه سال 1262 ه.ش در شیراز، در یک خانواده خاتم ساز به دنیا آمد. خاتم سازی در خانواده او ارثی بود، اجدادش سالیان دراز سفارشهای عمده دربار کریم خان زند را به انجام رسانده بودند. محمد حسین صنیع خاتم در 27 ربیع الثانی 1336 ه.ق به "امین الصنایع" ملقب گردید. محمد حسین صنیع خاتم در سال 1311 ه.ش از شیراز به تهران دعوت شد و به همت او کارگاه خاتم سازی در مجتمع بزرگ هنرهای دستی شروع به کار کرد.

 

پس از آن نمایشگاهی از هنر دستی خاتم در ابتدای خیابان سپه سابق، تحت عنوان نمایشگاه کالای ایران برپا شد. در سال 1307 ه.ش ریاست کارگاه خاتم سازی را به عهده گرفت و تا پایان عمر به سمت استاد خاتم سازی در اداره هنرهای کشور خدمت کرد. بهترین کار هنری او تالار خاتم در کاخ مرمر است. این تالار هشت متر طول و شش متر عرض دارد. و تمام دیوارها و اثاثیه و سقف آن از خاتم بسیار عالی ساخته شده است. خاتم کاری این اتاق در سال 1314 ه.ش با همکاری حاج محمد حسین صنیع خاتم شروع شد.

 

محمد حسین صنیع خاتم از استادان بزرگ خاتم سازی در ایران بود. وی خطوط نستعلیق و شکستته نستعلیق را نیکو می نوشت و گاه شعر نیز می سرود. چندی بعد نشان درجه اول هنر را از دربار پهلوی دریافت کرد. وی همچنین مدال طلای نمایشگاه بین المللی بروکسل را در سال 1958 م دریافت کرد.

 

محمد حسین صنیع خاتم در روز 29 آذرماه 1331ه.ش بر اثر تصادف در شیراز بدرود حیات گفت. پس از آن کارگاه به مدت چهار سال به پسرش محمد صنیع خاتم سپرده شد.

 

منابع :

هنر خاتم سازی در ایران: دلشاد طهوری

با کارگاه منبت کاری هنرهای زیبای کشور آشنا شوید: مهدی فرشی، دوره 1، ش 3

 

گردآوری: زهرا کرامت